Қазақ әдебиеті

Шынымен жоқсың ба енді, арайлым-ай,
жалғыз ой маза бермей қамайды ұдай:
өзіңсіз, сенің ыстық құшағыңсыз
мен енді жүре аламын қалай бұлай?
Айт-дағы, жүре аламын қалай, жаным,
өте ме сенсіз сонда сан айларым?
Дайындап дастарқанды, отыра алмай
сен келіп қала ма деп қарайладым.
Еңсемді бара жатыр басып қайғым,
мені енді жұбата алар жасытпай кім?
Сен келіп қалар-ау деп жанталасып
үйге де бұрынғыдай асықпаймын.
Сарқылып біткені ме арман-селім,
айырар күш барына нанбаушы едім.
Асылым, жанарыңмен аялаған
қылығың көз алдымда қалды-ау сенің...
Қуатым, бойға қайрат-күш алғаным,
мен енді кімді аймалап құшам, жаным?
Аққу ем, қос қанатым қырқылды да,
қансырап талпындым да, ұша алмадым.
Аялап жүрсің бе екен мені ескеріп
жуымай, жүресің тек елес беріп.
Сен неге жалғыз кеттің, бірімізсіз
біріміз жүре алмайтын емес пе едік?
Сен ең ғой жаңа туған тұңғыш айым,
мен сорлы сенсіз енді кімге ұсайын?
Аңсадым, аяулым-ау, тым болмаса
түсімде келші армансыз бір құшайын.

// Фариза Оңғарсынова - Жоқтау немесе жесірдің зары (Ыстанбұл маңындағы зиратты аралай жүріп әлсіз жылаған әйел үнін
естідім. Жанымдағы Мырза Әли оның сөздерін былайша түсіндірді) 1973ж.

Тәңірім-ай, бізде ақын мен жазушы қаншама? Бәрі де атақты болғысы келеді. Бәрінің де халыққа танымал болғылары бар. Алайда сол әрекеттеріне халықтың қалай қарайтынына бұрылып бір өздері көз салмайды-ау.
Қайран әдебиетіміз қазір не боп кетті? Ол бәрін асыраушы: талантты да, талантсызды да, пенсионерлерді де, тағы-тағыларды. Екі-үш өлеңін алып жаңа жаза бастаған жас келеді, бірер жерге көрсетеді де, бұл істен ештеңе өнбейтінін, өтіп кетудің мүмкін еместігіне көзі жетеді. Сонан соң өз күшін проза жазып байқайды. Ол да алдында алынбас қамалдай тұрып алады. Ашынған, жаңа жаза бастаған жас сонан соң сынға жармасады. Поэзия мен прозадағы беделділердің біріне болмаса біріне жағымпазданудың оңай еместігін біліп, ал сын саласын ыңғайлы, әрі тиімді санайды. Сонымен өз әрекетін бастап кеп жібереді. Кейде тіпті біреуді (әрине, онша қауіпті еместігі), яғни қызметі жоқты, қорқытып та тастайды, сөйтіп күндердің күнінде біздің әдебиетіміздің «білгіші» болып шыға келеді. Және әдебиетімізге пікір айта бастайды.
Мен кейде дүмбілездердің әдебиетке қандай жолмен келгенін, кімнің бақшасында өскенін, кімнің қанаты астында қатайғанын, оның қамқоры кім екенін, бүкіл кезген жолын зерттегім келеді, әттең, уақытым жоқ...
Бұлай бола беруі мүмкін де емес. Түптің түбінде бәрінің де ақыры болады, шыда, күт...

// Мұқағали Мақатаев күнделігінен. 26 қаңтар 1975 жыл

Күні кеше толған ай жүзің еді,
Сиқырлы қара нәркес көзің еді.
Мап-майда мамық қардай мінсіз денең
Бейне бір бақшадағы үзім еді.

Жел тимей, кірсіз тұрған кезің еді,
Жандыға жақсы дәру сөзің еді.
Басып кеткен пайғамбар іздеріндей,
Қадірлі аяқ басқан ізің еді.

Ал бүгін ол көріктің бәрі де жоқ,
Ақ марал, аяғыңа дәл тиген оқ.
Өкіндің, жастық, мастық ісің өтті,
Аһ ұрдың, сыртың – жалын, ішіңде – шоқ.

Тіліне қу түлкінің тез алдандың,
Ойламай таңдағыны, тез құп алдың.
Тап-таза ат, көркем көрік – бәрі кетіп,
Өміріңше құтыла алмас отта қалдың.

Таралды жұрт аузына жаман атың,
«Бұзылған!» дейді енді жақын, жатың,
Ызыңдап ол да, бұл да сол сөзді айтар,
Жас төкпей нағып сонда шыдар дәтің.

// Мағжан Жұмабаев - Алданған сұлу

Иә, інім, өмір қызық бірақ қиын,
Сырғиды тұрақтамай сынап-күйің.
Қуансаң – өмір қымбат, ал, мұңайсаң,
Өмірдің құны кейде бір-ақ тиын.

Бұл өмір Медеудегі сырғанақтай,
Тағасыз адымдайсың бұлғалақтай.
Сәл тайсаң біттің онда, біттім дей бер,
Тереңге әкетеді бір қаратпай.

Көрсең де көп белеңнің сан асуын,
Кей-кейде жалындайды жан ашуың.
Тым қиын бұл өмірден жол табуың,
Тым оңай ашық күнде адасуың.

Қателік кезіктірер дайын дауға,
Жасыма, ұмтылма сен мойындауға.
Көрмейді қос жанарың кемшілікті,
Көңілдің көзі керек пайымдауға.

Мөлдірсің, тұп-тұнықсың, өзгешесің,
Өмірде барлығымен кездесесің...
Лайланба, інім болсаң өтінемін,
Қиынмен қиюласқан кезде көшің.

Өмірдің алғаннан соң жолдамасын,
Толқисың, түрленесің, толғанасың.
«Құрысын бүйткен өмір!..» деп ойлама,
Түсесің қиындыққа – сомдаласың!

Жұқтырма жолыңдағы жат сынықты,
Бұқтырма жаныңдағы тапшы үмітті.
Қатені біз жасаған қайталама,
Жаңғырт тек біз жасаған жақсылықты!

Бұл өмір үлкенге сын, кішіге – сын,
Өзіңді сан теңізге түсіресің.
Тәптіштеп «бұлай бол» деп неғылайын,
Бәрібір, санаң болса түсінесің!..

// Қайрат Әлімбек - Ініме (1981)

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ! –
Өр тұлғасы тауға айналып,
Көк тіреген құзар шыңнан дулығасы аумай қалып,
"Күлдір-күлдір кісінеген күреңдей" боп,
...Күре тамыры білеудей боп,
Кесек сөйлеп,
Кек қысып,
Жауға айла ғып,
Кеуде керіп тік жүретін,
Кең даланы маңдайға алып!

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ –
Жауласқанын түгел жеңіп,
Дауласқанын түгел жеңіп,
Маңғазданып, мінезденіп...
Шалқып-шалқып сөйлейтін,
Шат-шадыман бір күйге ілезде еніп,
Толқып-толқып сөйлейтін
Топты жарып,
...Түрленіп,
Түрі өзгеріп,
Қорқып-қорқып қашатын сонда, сонда
Қарсы келмей бетіне бір өзге жұрт!

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ –
Біт сәттен, бір мезеттен,
Бар қайғыдан арылып тым мезі еткен.
Дүниені дүр сілкінтіп,
Қабыландай қарғыса күнге жеткен.
Қара жердің үстінде үстемдік қып,
Көк аспанды көмкеріп күмбез еткен.
Өкініп, өксік буып,
Өткізіп алса-дағы мұңды өзектен.
Кезі жоқ кесір тиіп, тіл-көз өткен!

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ –
Өзен тасып,
Көл толқып,
Дала асқақтап
Һәм бекзада болмысын бөлек сақтап,
Көз алдына елестеп көне жорық,
Сары садаққа жебе жонып,
Айбалтаға ағаш саптап,
Қайта келіп кешегі кемел шағы,
Қайта қонар басына адасқақ бақ!

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ –
Тамыры толқып соғып,
Тәні қызып,
Тəуекел,
Тəңірден,- деп, - дəм-ырызық!
Жортқанмен,
Жаяу-жалпы жүргендерді
Жасқамайтын
Нағыз Ер,
Нағыз Ұлық!
Ұшқан құс,
Жүгірген аң саятшылылық
Шіркін-ай, ат үстінде бәрі қызық.
...Қаһарына бір мінсе қайсар қазақ
Қарақшының қаны бұзық,
Жаһаннамға жіберген жанын үзіп.

ҚАЗАҚ АТҚА МІНГЕНДЕ –
Көзімде көл тұншығып,
Кеудемде шер тұншығып,
Жануардың жалына жармасып ап,
Жаудан кегі қайтпаған ерше ұмтылып,
Жорта бергім келеді,
Ен далада
...Еңсе тіктеп, еркінсініп.
Соның бәрі дариға-ай, арман еді-ау,
Соққы болып тигенде сор тіршілік.
Тау теңселіп, жел күрсініп,
Алты қабат аспан аунап,
Жеті қабат жер сілкініп,
Кетсе-дағы
Ант етемін аттан түспен,
...Семсер сынар,
Кетпесін сертім сынып!

// Қалқамин Сарин - Қазақ атқа мінгенде

Бұл өмірде шын құдірет іздесең,
Баламаны таппақ болсаң Күнге сен.
Сиынатын Тәңірменен теңесер,
Тіршіліктің тұлғасы ол – кім десең ?
Ана дер ем!

Інісіне тек жақсылық қалаған,
Шырылдайтын қорғамақ боп жаладан.
Бауыр еті бауыры үшін қашан да,
Отқа, суға түсуге де бар адам
Әпке дер ем!

Асқар таудай қорғаны деп сенетін,
Мейірімен шуақ нұрын төгетін.
Жатжұрттық боп өзге жанға кетсе де.
«Ағатайлап» сағынышпен келетін,
Қарындас дер ем!

Олар үшін кейде алатын тілеп мұң,
Жолдарына келетін тек гүл еккің.
Бірде ақын, бірде батыр жасайтын,
Жиілетіп дүрсілін көп жүректің
Ару дер ем!

Ләззаты мен қуанышын татып мың,
Бірге мәңгі өткізетін жақұт күн.
Бөлісетін қайғы менен мұңыңды,
Сездіретін шұғыласын бақыттың.
Жарың дер ем!

Балапаным деп мейірін төккізген,
Әке болып маңдайынан өпкізген,
Тілеуің де, тынысың да сол болып,
Жан жылуы қорғап жүрген көп күзден.
Қызың дер ем!

Тіршілікті тіршілікке жалғаған,
Бітпейтұғын арналатын арман ән.
Нәзіктікпен айналаны нәзік қып.
Сұлулықпен дүниені қорғаған.
Әйел дер ем!

// Қуат Қайранбаев - Құдірет

«Пәленшеев, Төленшеев» деп, әкеміздің атына «...ев» пен «...овты» қосақтап айту дағдыға айналған-ды. Мұның өзі бір мезгіл ұйықтап, үш мезгіл тамақ ішкендей бойымыз үйренген үрдіс болатын. Өйткені Кеңес өкіметі бізді солай оқытып, солай тәрбиелегені кім-кімге де жасырын емес. Көзімді тырнап ашып, көркем шығармаларға ден қоя бастаған кезде фамилиясының артында не «...ев» жоқ, не «..ов» жоқ үш адамның аты-жөніне қайран қалғанмын.

1. Бауыржан Момышұлы.
2. Балғабек Қыдырбекұлы.
3. Шона Смаханұлы.

Үш тұлғаның үшеуі де – ұлы! Неге? Сұлтан болуға ұмтылған жоқ, ұлты үшін ұлтан болды. Ұлы болуға ұмтылған жоқ, ұлтының құлы болуға тырысып бақты.
Тәуелсіздік тұсында тәрбие алған кейінгі жастар Шона ағамыздың сын-сықақтарын оқығанмен, ана тіліміздің мәртебесі үшін «мыңмен жалғыз алысып», жауға жалғыз шапқан батырлығын біле ме?

Тіл үшін тіресіп жүріп Алматыда қаншама қазақ мектептерін ашқызды! Бұл жөнінде сәл шегініс жасап балалар ақыны Абдрахман Асылбектің естелігіне құлақ түрейікші. « Ол кезде Алматыда небәрі бір ғана қазақ мектебі болатын. Шона ағамызды қазақ мектебі мен қазақ тілінің мүшкүл хәлі толғандырып, Үкімет алдына мәселе қоя бастады. Қазақ мектебін ашу оңай еместігін жақсы түсінген Шөкең амал-айлаға көшіп,ең алдымен орыс мектептерінің ішінен қазақ сыныптарын ашуды қолға алды. Үй-үйді аралап, қаракөздердің тізімін және ата-аналарының ұлт мектебіне бергіміз келеді деген келісімін ала жүріп, қазақ мектептерін қалайда көбейту жолдарын қарастыра бастады. Бұл оңай шаруа ма? Жан-жақтан жанашырларды шақырып жасақ жинады. Әуелгіде Қадыр Мырза-Әлі, Қабдеш Жұмаділов секілді атақты ақан-жазушылар, кейінірек Марат Тоқашбаев, Нұрдаулет Ақышев қостаған жорналшы жігіттер ілкінді істі ілгері жылжытты. Оларға мен де қосылдым. Сөйтіп жүріп, он шақты жыл ішінде Алматы қаласында біраз қазақ мектебі ашылды».

Ал, қазақ мектебі мен балалар бақшасын ашу үшін жоғары-төменді шенеуніктерге дүркін-дүркін хат жолдап, қара терге түскенін білеміз бе? Үмбетбай Уайдиннің 2006 жылы 10 қазан күні Қазақ радиосына берген сұқбатынан үзінді келтірейік. « Қонаевтің қабылдауында болыпты деген әңгіме құлағыма тиіп, Шөкеңнен «Сол рас па?» деп бір-екі рет сұрағанымда, күліп жауап берді. «Есіктен кіріп келгенімде күректей қол алдымнан шықты. Қолым қолының ішінде жоғалып кетті» деді. Бұйымтайын сұрапты. Сонда Шөкең: «Мен соғыстан аман-есен келдім. Бала оқыттым. Еліме күлкі сыйлап жүрмін. Ендігі арманым – қазақ мектептерін көбейтсем екен!» депті. Сол сәтте Қонаев « Менің алдыма келгендер үй сұрап, машина сұрап бүгежектейтін еді» деп ризашылықпен елжірей қарапты.

Шона ағадай қазақ тілінің мәртебесі үшін ашық күрестік пе? Көбіміз үндемедік. Бұғып қалдық. Партиядан қорықтық. Саясаттың салқыны тисе, тұмауратып қаламыз ба деп үріктік. Шона ағамыз бұққан да жоқ, үріккен де жоқ. Әй, батыр екен-ау!

// Көпен Әмірбек. «Сөйле десең, сөйлейін» кітабынан үзінді

Ел байлығын миллиардтап тонаған,
Қомағайлар кердең басып жүр аман,
Еңбегімен тапқандайын соларды
Өзін ерек өзгелерден санаған.

Көкесіне сыйынады тырсиып,
Сәлемі де барлы-жоқты тым суық.
Өз ісінің білдірмейді тігісін
Қулықпенен жымияды ырсиып.

Жасырмаған офшорларға бекерге,
Қазынасын асырған соң шетелге,
Ашылудан жария боп қорқа ма,
Бұл залымдар арамдықпен еті өлген.

Ен байлыққа мастанғандар мелдектеп,
Ойланбайды халқым бар деп, ел деп тек,
Көп асқанға кездесер деп бір тосқан
Тәңіріден зауал бір күн келмек деп.

Жайлы тұрмыс, биік мансап билеген,
Өмірінде арзан киім кимеген,
Сол байлардың жарлыларға келгенде
Қол созуға мұршалары тимеген.

Қанша қазақ баспанадан тарыққан,
Үкімет жоқ жақыбайды жарытқан,
Үйсіз, күйсіз, аш-жалаңаш тұрмыстан
Көп балалы аналар жүр жалыққан.

Шенді біткен миллиондап айлығын,
Алып, жатса, санамайды байлығын,
Қалтыраған сәбилерге келгенде
Жариялап есептейді шайлығын.

Барған сайын бай мен кедей алшақтап,
Отыз жылда талай белес алсақ та,
Байлар шалқып ағыл-тегіл байлықтан
Кедей байғұс күнелтуде жан сақтап.

Отыз жылда етсе де өмір ағысы,
Шайға жетпей кедейлердің табысы,
Күнкөрісті ойлауменен қажыған
Шіркін, қазақ, оянбай ма намысың?

Енді үкімет елдің жайын ойласа,
Нашарлардың тірлігіне бойласа,
Жұмыссызға жұмыс көзін аштырып
Кем-кетікке жәрдем, көмек тыймаса.

Көп балаға қолдау жасап ұдайы,
Көңіл бөлсе, жәрдемдесіп шынайы ,
Кәсіпкерлер кедейлерді қамқорлап
Кедейленбес ел байлығы, мұнайы.

Қашан орнар әділдік пен дұрыстық,
Не үшін біз еңбек еттік, тырыстық,
Қарашаға, қарапайым жандарға
Қашан келер жайлы тұрмыс, ырыс, құт?

Ойлан, билік, ел басқарған елбасы,
Үкімет те шындап жұртты қолдасын,
Ен байлыққа ие байтақ жерімде
Кедейленген бір де қазақ болмасын.

// Нұрлығайн Нұғманов