осы уаққа дейін оқырман ретінде жазсам, бүгін бір тілші тұрғысынан, филолог боп жазбаққа ниет еттім)
қанша дегенмен филфакта аттай тоғыз жыл жүрміз)
🎬
жә, өткенде елуге толған ел еркесі, әртіс – Баян апай (Алагөзова-Мақсатқызының) сұқбатын тыңдап қалдым. “
апай” деген қазақтың (қазақ қана емес-ау түркі дүниесіне тән) туыстық атауына шүйлігіпті. шүйліккені – төменсіткені. төменсітіп, тыржиып отырғаны – өз тілінің табиғатын, құрылым-жүйесін, ұлттық сөзсаптам әдебін білмегендігі.
әсілінде, апа(й) сөзі қанымызға кешегі киізтуырлықты халықтың сұңғыла тәрбиесі мен кішіпейілдігінен сіңген, бүгінгі үлкенге ізет ретінде қолданылатын қазақы қолданыс. ол стилисткалық қате емес.
жабайылықтың, Баян апай айтып отырған мәдениетсіздіктің белгісі емес!керісінше,
жасы бар, жасамысы бар шаршы топта, көп ішінде бейтаныс біреуді, әкеңмен қатарлас, шешеңмен тұстас кісіні атымен тіке атап, онымен қоймай, оның қайтыс боп кеткен ӘКЕСІНІҢ АТЫН АТАУ, АТАСЫНЫҢ ҚҰЛАҒЫН ШУЛАТУ, оған апарып орыстың -ов, -овна, -ев, -вич деген ноқтасын тағу барып тұрған көргенсіздік, жат саналады. қазақы сөз әдебіне жат нәрсе. 73-ке келген ақ жаулықты әжемізге қалай пәлембайқызы, түгемпайкеліні деп сөйлейсің?! ол қайдан шыққан қаңсық?! орысша сөйлеуден, ойлаудан қалған қалдық. оны таңсық көріп, әлдееееқандай әдепті боп отырған өзіміз. қалай ғана әкең қатарлас, елуді еңсерген ел ағасына баса-көктеп “түгенбайевич” деп тұрасың?! кісі естісе оғаш, тіксініп қалатын нәрсе неңізі.
тіл білсе де, сөз қадірін ұқпайтын кісілер осындай сыңаржақ, танымға томпақ, ұлттық мінезге кереғар бірдеңелерді көңірсітіп отырады. қазақта “ат тергеу” деген туыстық байланысты нығайтатын, сыйластықты арттыратын әдемі жөн-жоралғы бар. оны қайда қоясың?! “апайға” шүйліккендер бұны да тұқырта сынар)
Баян ханымға (ханым деп сөйлеудің өзі кейін қосылған қолданыс) қарап отырып өзіңнен өзің “апай” дейсің ғой өзі. жасын, басын құрметтегендік. інілік ізет.
орыстар үлкен-кішісіне қарамай
он, она ты, жас-кәрісіне, аз-көбіне қарамай
вы дей береді. ал қазақ үшін үлкен кісінің сыртынан “ол” деу тұрпайылық, суықтау естіледі. сол үшін де Ахмет атамыздың кітабында “ол кісі” деп жіктейді. ізет! бізде СІЗ деген бар. орысшада Вы, вы деп қана ажыратады.
тіл – мәдени айшықтың көрсеткіші. сөз – ұрпақ тәрбиесінің тетігі.
тәрбие сөзде сақталған. әй-шәй жоқ әкем атын, ата тегімді қосақтап, дікеңдеп, “пәлемпай түгемпайевич”, “айым жұлдызывна” деп тықақтап тұру қазаққа жат.
бізде жылышырай танытып, иба танытып, өзімсініп “шырағым, қарғам, қызым, апай, шыбыным, жігітім-ей, балам-оу, ағай, батырым” деп қолпаштайды.
адамды өзіне жылы естілетін сөзбен шақыру –
жоғары мәдениеттің көрінісі. адамның әкесінің атын атау былай тұрсын, өз атын да жұмсақтап, еркелетіп атайды. мысалы, Абай, Шоқан, Мұқағали, Сәкен, Мәкен, Шәкен. бұл да құрметтің белгісі. қазақы қаратпада келіндер қайын аға-іні, әпке-сіңілдерін “еркежан, кенже, жуас аға, сері аға, аққыз” деп шақырады. қандай әдемі әдеп!
жә, бәрін айт та бірін айт, қаратпа сөзге келгенде апай-ағай, “бауырым-қарындасымды” қосақтай айтыңыздар. санада сақталған сыпайы сөйлеуді жаңғыртыңыздар. бөгде тілдің бәлдір-батпағына еліктеу жақсы нәрсе емес.
түйін: қазақы сөзсаптамды орыс тілінің ығына қарай жықпаңыздар.
бізде ресми қаратпалардың өзі ТУЫСТЫҚ АТАУҒА НЕГІЗДЕЛЕДІ. бұлай сөйлеу тегінде бір атадан тараған бауыр екенімізді айғақтайтындай. орыстар көшеден біреуді көрсе “мужчина, женщина” дейді. бізде ондай сарт-сұрт сөйлесу жоқ, жасына қарай қаратып алады да “балам, інім, бауырым, ағай, апай, қарғам, жарығым, қызым” деп жатады. “-ым, ім” деген қосымшалардың өзі тыңдаушыға да әдемі естіледі емес пе?! бұның бәрі туыстық атау!
ендеше,
ұлттық сөз әдебін сақтайық!
Баян әпкеміз айтпақшы, “где наша культура?!”
міне, култьтураң. міне, образованность.
міне, ака-демия, өзі айтпақшы.
универ, мектептен “апай-ағайды” ығыстырайық дегені қазақы мәдениетке жасалған қастық. туған ата-апамыздың атын атап шақыру деген…айтпаса да түсінікті. қазақтарға үйге аяқ киіммен кіріп, үй ішіне ит асыраңдар дегенмен тең нәрсе)
және ғылыми дәйектің сілтемесі:
https://youtu.be/aPUbx0zy_ro?si=3jc5VuiaahIgn6a_
