Shalkar Nurseit Report

Әлиевтің Тоқаевтан айырмашылығы

Әзербайжанда да, Қазақстанда да авторитар жүйе билік құрып отыр.

Басты айырмашылық – Әлиевтің билігі азаматтардың шынайы қолдауына ие. Былтыр Таулы Қарабахты қайтарған соң Ильхам Алиев ұлт қаһарманына айналды десе болады.

Менің ойымша, Таулы Қарабахты қайтару жолында Әзербайжан екі нәрсені жақсы меңгеріп алды.

Біріншісі – халықаралық аренада сапалы ақпараттық кампания жүргізу, мемлекет пен саяси режимнің имиджін жасау. Осы мақсатта Баку шетелдік лоббистермен, заңгерлермен, PR компаниялармен тиімді жұмыс істей алатын болды.

Екіншісі — ұлттық мүдде үшін күресу. Өз пайдасы үшін Ресеймен де, Батыспен де, халықаралық ұйымдармен де келіссөз жүргізуді үйренді. Тіпті Таулы Қарабах үшін соғыс жүріп жатқанда Арменияның ЕАЭС пен ОДКБ бойынша одақтасы Беларусьтен қару сатып алған кезі де болған.

Одан бөлек, Әзербайжан Ресей депутаттарының провакациясын Кремльдің көзқарасы емес деп жылы жауып қоятын ел емес.

Мәселен, 2022 жылы Әзербайжан билігі Госдума депутаты Михаил Делягинге көкесін танытқан. Дәлірек айтқанда, Ресей депутаты “Россия 1” арнасында Таулы Қарабахтағы іс-әрекеті үшін Әзербайжанның мұнай және энергетика инфрақұрылымын жайрату керек деген. Артынша Әзербайжанның Бас прокуратурасы Делягинге қылмыстық іс қозғап, сот шешімімен Интерпол арқылы оған халықаралық іздеу жариялады. Путиннің баспасөз хатшысы Песков пен РФ Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Захарова Делягиннің пікірі Мәскеудің ресми позициясы емес деп ақталған. Тіпті Захарова Делягиннің мәлімдемесін “жауапсыз” деп сипаттап, Дума басшылығы түсініктеме беруі керек деген. Депутатты әріптестері де артық кетті деп сынаған. Шарасы қалмаған Делягин “Говорит Москва” радиосында Әзербайжан халқынан кешірім сұрауға мәжбүр болды. Одан қалса, “Справедливая Россия” партиясы басшыларының бірі Ресейдегі Әзербайжан елшісінен өз партияласы Делягиннің қылығы үшін кешірім сұрады.

Елдің егемендігі мен ұлттық намысы үшін сөзбен емес, іспен күрес деген осы.

Айтпақшы, И.Әлиев Қ.Тоқаев секілді МГИМО түлегі және кәсіби дипломат. Екі елдің де парламенті президентке тәуелді.

Алайда, көріп отырғанымыздай, ұлттық мүдде мен азаматтарының құқығын қорғау дегенді екі елдің президенті мен депутаттары екі түрлі түсінетін секілді.

Әлиев, Путин және Тоқаев Ақтау маңындағы ұшақ апаты жайлы қандай саяси шешімге келетіні әзірге белгісіз.

Белгілісі – Әзірбайжан билігі “ұшақ апатына құстар себеп болды” дегенді жалғыз нұсқа деп қабылдамайтынын көрсетті. Ресми мәлімдеме шықпай тұрып Батыс медиасымен тілдесу арқылы олар Мәскеуге сигнал жіберді. Баку Ресейдің әуе күштері әдейі болмаса да апатқа себеп болды дегенді Кремльдің мойындағанын көргісі келетіндей. Түбінде осылай болатын да секілді.

Егер Баку мен Мәскеудің мәлімдемесі екі түрлі болса, шетелдіктерді шаңыраққа қаратқыш, “халық сайлаған” депутаттар “құстар ұшақ апатына себеп болды” деген нұсқаны ғана қабылдап, қалған варианттарды спекуляция дей ме екен? Әлде қаза болған 6 қазақстандықтың әруағы үшін, олардың жақындарының құқығын қорғау үшін ашық әрі әділ зерттеуді талап ете ме екен?

Әрине, бұл – “Жаңа Қазақстандағы” риторикалық сұрақтар.

Өйткені қазіргі парламент депутаттар халық атын жамылып президенттің саясатын бір ауыздан қолдайтын, қызыл тілге сүйенетін, арзан шоу жасайтын орын болып тұр.

“Слышащий бизнесмен”

В последние три года президент Токаев резко снизил свою активность в социальной сети Х (Twitter): перестал давать поручения своим подчинённым, останавливать строительство спорных объектов и реагировать на резонансные дела.

Причина очень проста. После Кантара, когда баланс сил в верхушке власти изменился, ему не понадобился Twitter. Напомню, что до январских событий в большой политике и информационном поле доминировал экс-президент Назарбаев. В новостях на государственных телеканалах, а также в официальных газетах и провластных интернет-СМИ сначала давали новости с участием Назарбаева, а потом – Токаева. При активном Назарбаеве Токаев был вынужден играть роль продвинутого «слышащего президента» с аккаунтами в соцсетях. Иными словами, после январской трагедии политическая амплуа Токаева изменилось: он стал не «техническим» президентом с ограниченными полномочиями, а вторым президентом РК с полными правами. Соответственно, он начал коммуницировать с чиновниками и народом как второй елбасы, и его любимым тезисом стала «диктатура закона» вместо «слышащего государства». Таким образом, коммуникационная стратегия «слышащего президента» так и осталась нереализованной.

Если после Кантара президент Токаев снизил свою активность в соцсетях, то после начала войны в Украине в казахстанском сегменте соцсетей активизировался Тимур Турлов, бизнесмен российского происхождения. В июне 2022 года он получил гражданство Казахстана, начал покупать бизнес-активы в стране, выделять миллиарды на благотворительную помощь, а в последнее время даже начал носить чапан на публичных мероприятиях и подкастах. Самое главное: за короткое время он вошёл в пул бизнесменов Токаева, сопровождающих казахстанского президента в его зарубежных поездках.

Наблюдая за публичной деятельностью Турлова, невооружённым глазом видно, что он хочет понравиться казахстанцам любым доступным способом. Видимо, Турлов и его команда решили реализовать коммуникационную стратегию «Слышащий бизнесмен». К примеру, в начале уходящей недели в Threads Турлов отпустил с работы одного из сотрудников на Шымбұлақ. Причиной стало обращение пользователя Threads за его знакомого, работающего в одной из компаний Турлова. В ответ пользователи начали восхищаться открытостью и доступностью миллиардера. Наблюдатели разделились на две группы: одни считают, что все было органично и спонтанно, а другие называют это запланированной и организованной PR-тактикой.

Лично я в данном кейсе вижу почерк советников казахстанских чиновников по PR. На самом деле, то, что мы наблюдаем — это заезженная PR-тактика, популярная в Facebook несколько лет назад. Тогда среди министров и акимов было модно давать поручения своим подчинённым в соцсетях, делиться номерами телефонов, публично обещать гражданам принять их в своём кабинете и т.д. Важно отметить, что такие PR-ходы не сделали чиновников более подотчётными гражданам, а их деятельность — более эффективной и прозрачной. Соответственно, доверие казахстанцев к госаппарату осталось на низком уровне.

Так же и от личного реагирования Турлова на флешмоб пользователей соцсетей его бизнес-деятельность не станет более прозрачной, и в долгосрочной перспективе доверие казахстанцев к миллиардеру не увеличится. Надо всегда об этом помнить.

Напоследок хотелось бы поделиться непрошеными рекомендациями Турлову и другим бизнесменам:

1. Будьте максимально аутентичными. Не повторяйте ошибки казахстанских чиновников — избегайте искусственного создания инфоповодов ради инфоповодов.

2. Всегда учитывайте особенности местного менталитета. Если казахстанцы свободно говорят на русском языке, это не означает, что они мыслят как россияне. Применяйте PR-тактики разумно и уместно, особенно в кризисных ситуациях.

3. Постоянно улучшайте свои сервисы и качество товаров для клиентов. Пока гуру по коммуникациям не придумали PR-стратегию круче, чем качественные товары и услуги. Вспомните репутацию Каспи банка до и после становления успешным финтех-проектом.

Талғардағы Қаржаубай Нұрымовтың әулетіндегі қайғылы оқиғалар сериясына қарап авторитар биліктің бойындағы пост-Қаңтар синдромы өршіп бара жатқанын көреміз.

Ақорда мен күштік құрылымдар “халық көтеріліп кетпесе болды” деген үреймен азаматтарды, тіпті Қаржаубай Нұрымов секілді әділет іздеп шырылдаған жәбір көрушілерді де, алдап-арбауға, үркітуге, айыппұл салуға, қамауға дайын екенін танытты.

Талғардағы трагедияны “Ескі Қазақстанның Тоқаевқа жасаған саботажы” дейтін конспирологтар шықса, еш таң қалмаймын. Шын мәнісінде, қазір Қазақстанда билікті дәл өзі сияқты дискредитациялайтын саяси күш жоқ.

Әділетті Қазақстан, Тоқаевша айтсақ, “заң диктатурасымен” орнамайды. Әділетті Қазақстан азаматтар өз мемлекеті қорғансызға қорған болады, құқық қорғау органдары істі ашық әрі жан-жақты қарайды, сот әділ шешім шығарады деп шын сенген кезде ғана орнайды. Ел байлығының жартысынан астамы бар болғаны 165 адамның қолында шоғырланған, халқы айлығының 70%-ін тамаққа жұмсайтын, әрбір бесінші азаматы шетелге көшуді ойлайтын Қазақстанда ол сәттің жақында тумайтыны анық.

Ал ол күн туғанша Астанада ықпалды көкесі, оффшорда миллиондаған доллары, күштік органдарда “крышасы” жоқ “әлсіз” отбасыда туылған әрбір қазақстандық қатыгез, қорқақ әрі селқос қоғамда о бастан аутсайдер болып қала береді.

Ақорда қанша жерден Қазақстанды “орта деңгейлі держава” (Middle Power) деп жар салғанымен еліміз жақын арада күшейіп кетпейді. Солтүстіктегі көршіміз авторитар биліктің “құбыласы” болып қала береді. Әлсіз экономикамыз одан сайын әлсіреп, халқымыз одан әрі кедейлене береді.

Дегенмен кейінгі екі күнде көңілге үміт сыйлайтын дүниені байқадық. Азаматтарымыз соғысты емес бейбітшілікті, құлдықты емес азаттықты қалайтынын көрсетті.

Автократияның құрсауында отырса да, кедейліктің қамытын кисе де еркіндікке ұмтылатын халқы бар Қазақстан күндердің бір күні шын мәнінде егемен ел болады деп сенемін. Ол үшін алдағы саяси және экономикалық өларадан аман-есен өтуіміз қажет. Ал Ақорда кезекті қилы кезеңде Қаңтардағыдай күшке емес диалогке, имитацияға емес реформаға сүйенуі керек.

Наблюдая за смешным и жалким объяснением министров, оправдывающих решение правительства о переходе на единый часовой пояс, всё больше убеждаешься в том, что это чисто «хотелка» действующего президента страны.

После Кантара нынешний хозяин Акорды начал позиционировать себя как “казахский Дэн Сяопин”. Он обозначил себя реформатором, архитектором «Нового Казахстана» и не стал решительно бороться с наследием первого президента. В этом году, видимо, ему захотелось примерить на себя образ “казахского Мао Цзэдуна”, внедрив единое время (как известно, Мао Цзэдун ввёл единое время для Китая в 1949 году с целью укрепления «национального единства»). Это лишь мое предположение как политолога.

Но я уверен в одном: как и в случае с переименованием столицы, второй президент вернёт нам старое время. Или это сделает его преемник в «Третьей Республике», назвав это ошибочным решением «Нового Казахстана».

Не перестает удивлять своей непоследовательностью пресс-служба президента Токаева.

Вчера, после выступления В.Путина с телеобращением к россиянам, в котором он сообщил о нанесении удара по предприятию в Днепре новой баллистической ракетой средней дальности «Орешник», в 00:25 советник-пресс-секретарь президента РК Берик Уали на своей странице в Facebook опубликовал заявление, в котором уверял казахстанцев, что можно спокойно спать, поскольку президент держит ситуацию под контролем и поручил правительству “принять срочные меры по обеспечению безопасности основных военных и гражданских объектов в связи с эскалацией ситуации вокруг Украины”.

Первая мысль, которая пришла в голову после прочтения поста Б.Уали, -- это очередная неудачная попытка ситуативного маркетинга со стороны администрации Токаева. Вторая мысль--возможно, Токаев решил, что глава северного соседа стал настолько непредсказуемым, что ему пора предпринять оперативные меры как верховному главнокомандующему РК.

Поэтому вчера весь день я ожидал пресс-релиза от Акорды о том, что президент провел оперативное заседание Совета безопасности РК. Однако ни одного официального сообщения не последовало до вечера. Спустя 19 часов после вышеупомянутой публикации Б.Уали появился еще один пост, в котором сообщалось, что Токаев посетил концерт, посвященный творчеству поэта Шомишбая Сариева.

Еще до Кантара, когда Назарбаев единолично рулил страной в роли «елбасы», один из моих друзей в шутку говорил, что Токаев --это президент по внешней политике. Судя по действиям и коммуникациям команды президента РК, сегодня идеологический блок и пресс-служба администрации Токаева больше заняты созданием образа «концертного генерала», чем образа президента, для которого наивысшей ценностью должны быть территориальная целостность и безопасность граждан.

Бүгін Қазақстан Республика күнін тойлап жатыр.

1992 жылдан 2009 жылға дейін 25 қазан Қазақ КСР-інің егемендігі туралы Декларация қабылданған күн ретінде тойланып келді. 2009 жылдың сәуірінде Н.Назарбаев мерекені алып тастады. Осылайша, бір адамның шешімімен Республика күні Қаңтар қырғыны болған 2022 жылға дейін тойланбады.

Қаңтардан кейін президент Тоқаев «Жаңа Қазақстан» науқанын бастады. Сол арқылы ол қазақ халқын популистік күн тәртібі арқылы тыныштандыруға және өзін Назарбаевтан тәуелсіз президент ретінде көрсетуге тырысты. Мәселен, 2022 жылдың мамырында Тоқаев Д.Қонаевтың құрметіне Қапшағай қаласының атын «Қонаев» деп өзгертті. 2022 жылдың қыркүйегінде ол Нұр-Сұлтан қаласының атын Астана деп қайта өзгертті. 2022 жылдың маусымында Ұлттық құрылтайдағы сөзінде Тоқаев Республика күнін маңызды дата екенін атап өтті. Сол жылы қыркүйектің соңында Республика күнін жалғыз ұлттық мереке деп танитын заңға қол қойды.

Жыл сайын Республика күні қарсаңында мыңдаған адамға медаль және алғыс хат таратылады. Ал Қазақстан құруға ұмтылатын республика қандай болуы керек деген қоғамдық талқылау жоқтың қасы. Назарбаев дәуіріндегідей Тоқаевтың “Екінші республикасында” шынайы оппозиция сайлаудан шеттетіледі, сөз бостандығына үнемі шабуыл жасалады, ал бейбіт жиналыстар өткізу құқығы қағаз жүзінде ғана бар.

Осылайша, Республика күні тойланса да Қазақстан ұлт ретінде “республиканың” шынайы мәніне жақындай алған жоқ. Қазақстанда инклюзивті саяси институттарды құру үшін әлі көп тер төгу керек. Тәуелсіздік кезеңде туылған біздің ұрпақ аға ұрпақ құра алмаған институттардың негізін қалауға ат салыса алады деп ойлаймын. Экономика бойынша Нобель сыйлығының биылғы лауреаттары Дарон Асемоглу, Саймон Джонсон және Джеймс Робинсон дәлелдегендей, институттарсыз бай, қуатты әрі азаматтары еркін мемлекет құру мүмкін емес.

Біз, қазақстандықтар, шынайы институттардың қаншалықты маңызды екенін авторитарлы республикамыздың 33 жылдық тарихынан жақсы білеміз. Ең бастысы, қазір сабақ шығаруымыз керек. Сонда ғана біз еркін және әділ сайлау арқылы сайланған, қазақ азаматтарының нағыз өкілдері басқаратын шынайы республика құра аламыз.