АЙНАЛАЙЫН, мінездің адамына қарай алуан түрі бар.
Бесік пен көрдің, есік пен тердің арасында пенде шіркін кіммен кездеспейді, дәмдес, сапарлас болмайды, қаншама мінезбен жолықпайды десеңізші!
Жақсының жүзі жақсы жарқылдаған,
Жақсыда еш сыр қалмас айтылмаған.
Сұңқарга жұмыртқасын шайқапсаң да,
Қарғадан қарға туар қарқылдаған.
Осы бір шумақ өлеңнің өзінде талай—талай сыр жатыр. Көгентүп кенелер адамның келбетіне, бас қондырысына, көзіне, сөзіне, дене бітіміне қарап мінезін таныған, баға берген.
Жібектей есілген мінез — үй—ішіне, айналасына жұғымды, қайырымды, мейірімді, үлкенді—құрметтеп, кішіні—ізеттеп, кісі бетіне жет болып тимей тұратын кішіпейіл адамға тән.
Тентек — ұрыншақ, періншек, көп нәрсенің байыбына бармай, барса да ақырын тоспай айтып тастайтын, қағу көрмей өскен, тыюсыз, әлі жеткенді ұрып жіберуден тайынбайтын адам. Халық кейде біреулерді «ақылды тентек қой» деп те жатады.
Дөкір — сезімі аз, өзіне сенімі мол, көп сөзге жоқ дүңк етпе, обал—сауаппен санаса бермейтін, тоңмойын, тамырық адамға тән.
Кесір — жөн істі теріске балап, өз пікірімен ғана есептесіп, әр сөзге кесірленіп, қитығып, атдағанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін адамға тән.
Кербез — бойын түзеп, баптанып, кез келген ортада әсем көрінгенсіп, жақсыны—киіп, жылтырақты—жиып, сөйлеген сөзі, істеген ісі ішіңді пыстыратын адамға тән.
Паң — тал бойына кісі баласын шақ тұтпай, тең санамай астамсып қарайтын күпірлігі көп адамға тән. Әкесі Сағынайға әйгілі ас беретін паң Нұрмағамбет сәлем берген кісіге аяғын ұсынатын болған.
Мақтаншақ — жел сезге әуес, жоғын бардай, түйірін—нардай ғып көрсетіп, болмасты—болдырып, оңбасты—оңдырып, ауызбен қырман толтырып, жақсы атансам деген адамға тән.
Ерке — сөзінен де, ісінен де еркіндіктің, ойнақылықтың, уайымсыздықтың лебі есіп тұратын адамға тән.
Тура мінез — қара қылды қақ жарып бұлтақсыз сөйлейтін, шыншыл, тәуекетшіл, қиянат, өсекаяңға жаны қас адамға тән.
Шапшаңшыл — ыстылай қауып айтып қалатын, асығыстау іс тындыратын, төзiмi аздау; тыпырлап қалған тынымсыз адамға тән.
Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."
Бесік пен көрдің, есік пен тердің арасында пенде шіркін кіммен кездеспейді, дәмдес, сапарлас болмайды, қаншама мінезбен жолықпайды десеңізші!
Жақсының жүзі жақсы жарқылдаған,
Жақсыда еш сыр қалмас айтылмаған.
Сұңқарга жұмыртқасын шайқапсаң да,
Қарғадан қарға туар қарқылдаған.
Осы бір шумақ өлеңнің өзінде талай—талай сыр жатыр. Көгентүп кенелер адамның келбетіне, бас қондырысына, көзіне, сөзіне, дене бітіміне қарап мінезін таныған, баға берген.
Жібектей есілген мінез — үй—ішіне, айналасына жұғымды, қайырымды, мейірімді, үлкенді—құрметтеп, кішіні—ізеттеп, кісі бетіне жет болып тимей тұратын кішіпейіл адамға тән.
Тентек — ұрыншақ, періншек, көп нәрсенің байыбына бармай, барса да ақырын тоспай айтып тастайтын, қағу көрмей өскен, тыюсыз, әлі жеткенді ұрып жіберуден тайынбайтын адам. Халық кейде біреулерді «ақылды тентек қой» деп те жатады.
Дөкір — сезімі аз, өзіне сенімі мол, көп сөзге жоқ дүңк етпе, обал—сауаппен санаса бермейтін, тоңмойын, тамырық адамға тән.
Кесір — жөн істі теріске балап, өз пікірімен ғана есептесіп, әр сөзге кесірленіп, қитығып, атдағанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін адамға тән.
Кербез — бойын түзеп, баптанып, кез келген ортада әсем көрінгенсіп, жақсыны—киіп, жылтырақты—жиып, сөйлеген сөзі, істеген ісі ішіңді пыстыратын адамға тән.
Паң — тал бойына кісі баласын шақ тұтпай, тең санамай астамсып қарайтын күпірлігі көп адамға тән. Әкесі Сағынайға әйгілі ас беретін паң Нұрмағамбет сәлем берген кісіге аяғын ұсынатын болған.
Мақтаншақ — жел сезге әуес, жоғын бардай, түйірін—нардай ғып көрсетіп, болмасты—болдырып, оңбасты—оңдырып, ауызбен қырман толтырып, жақсы атансам деген адамға тән.
Ерке — сөзінен де, ісінен де еркіндіктің, ойнақылықтың, уайымсыздықтың лебі есіп тұратын адамға тән.
Тура мінез — қара қылды қақ жарып бұлтақсыз сөйлейтін, шыншыл, тәуекетшіл, қиянат, өсекаяңға жаны қас адамға тән.
Шапшаңшыл — ыстылай қауып айтып қалатын, асығыстау іс тындыратын, төзiмi аздау; тыпырлап қалған тынымсыз адамға тән.
Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."