about media in kazakh

Бірнеше күн бұрын Қазақ әдебиеті газеті Сайлау Төлеуовтың «Шайтанның торы» дейтін әңгімесін жариялады. Бұл шығарманы бір топ жазушы мен журналист жоғары бағалап (ал Жетісу облысының Прокуратурасы, соты, полиция басқармасы демеуші болған көрінеді), Кемел Тоқаев атындағы VI детектив шығармалар байқауында 3-орынға лайық көріп, авторына 500 мың теңге табыстапты.

Сол шығарма "Қазақ әдебиеті" газетіне жариялана салысымен адам құқына бей-жай қарамайтын жандардың сынына ұшырады. Бұрынғы саясаткер Қуандық Бишімбаевтың қылмысынан кейін мұндай шығарманы оқу, шынында да, кринж нәрсе. Осы жағдаятқа қатысты медиа сарапшысы, зиялы тұлға Бэлла Орынбетова ханымның мына пікірі өте маңызды деп ойлаймын. Ол былай дейді:

Бірнеше күн бойы Қазақ әдебиеті сайтында жарияланған «Шайтанның торы» әңгімесіне әдебиетшілер қауымы сын айтқанына қуанып қалдым. Әдетте адам құқы, феминизм тақырыбынан гөрі тіл, дін мен діл төңірегінде ғана көргендіктен шығар.
«Шайтан торы» сияқты мизогин, сексистік идеяны насихаттап, әйелге қатысты зорлық-зомбылықты ақтап алатын шығармалардың қауіпі неде екенін айта кетсек.

Теледидар, әлеуметтік желі, кинотеатрда көрсетілетін ортаңқол сериал, кинода онсыз да әйелдің эмоционал, «шектеулі санасына» қатысты стереотиптерді одан әрі күшейтіп жатыр. Мұндай стереотиптер гендерлік теңдік ауылын одан әрі алыстата түседі, әйелге қатысты зорлық-зомбылықты, дискриминацияны қалыпты жағдайға айналдырады, әлеуметтік алауыздықты тудырады.

Мұндай контентті жасаушылармен қоса осындай дүниені өз платформасында, медиасында жариялайтындарға да жауапкершілік болуы керек. Мұндайда «редакция автор көзқарасын бөліспеуі мүмкін» деген ескертпенің еш мәні жоқ. Өз сайтында, газетінде, телеарнасында надандықты насихаттап отырған редакторға да сұрақ қойылуы керек деген ойдамын.

Әншейінде журналистердің, әлеуметтік желідегі белсенділердің әр жазбасының сөзіне шүйгіліп (бірнеше жыл бұрын Әлнұр Ильяшевтің қылмыстық жауапкершілікке тартылуына оның постындағы сұрағы себеп болған жоқ па еді? Қазір қамауда отырған суретші Дәурен Макиннің айыпқа тартылуына оның жарияланбаған жеке көзқарасы болған жоқ па?) отыратын мемлекеттік органдар, атап айтқанда Мәдениет және ақпарат министрлігі де мұндай контентке қатысты өз позициясын білдіруі қажет. Құдай біледі жоғарыда аталған әңгіме де отбасылық құндылықты насихаттау тармағы бойынша мемтапсырыс тізіміне енген шығар.

Жалпы кез келген БАҚтың өз редакция саясаты болуға тиіс. Бұл құжатта олардың ұстанымдары, принциптері мен құндылығы айқын жазылады. «Қазақ әдебиеті» газетінде мұндай құжат, этикалық кодексі бар ма жоқ па білмеймін. Бар болса,газет редакторы Дәурен Қуаттан жариялауын сұраймын.

"...Медиа «жеке көзқарастардың» қалыптасуында маңызды ықпалға ие. Ноэль-Нойманның пікірінше медианың күші – қоғамдағы көзқарас атмосферасын көрсетуінде жатыр. Өз ойларының медиада да ұсынылып жатқанын көрген адамдар, бұл көзқарастарын айтуға ынталанады. Ноэль-Нойман индивидтің жеке және қоғамдық алаңдағы айту/сөйлеу/әңгімелесу актісіне қатысуы немесе қатыспауына ерекше мән береді. Оның пікірінше, азшылықтағы адамдардың үнсіз қалуы олардың қоғамдағы көзге түсуін азайтады. Сондықтан да үнсіздік өз-өзін қайтадан өндіретін спиралға айналады", — деді Молдияр Ергебеков.

Демек, медиа қоғамның үнсіз қалмауына елеулі үлес қоса отырып, үнсіздік спиралінің күшін әлсірете алады.

Осы тұста «Не үшін жазасың?» деген сауал туындайды. Мұның төрт нұсқадан тұратын жауабы бар екен:

- Өзің үшін жазасың.

- Патриархал тілден басқа тілдің бар екенін көрсету үшін жазасың.

- Үні өшкендердің немесе өшуге жақындардың үні болу үшін жазасың.

- Үнсіз қалмау үшін жазасың.

(Ұстазым Молдияр ағайдың "Әйелдер жайлы жазу" дәрісінен үзінді)

толығырақ: https://newreporter.org/kz/2023/08/06/media-ajelder-zhajynda-qalaj-zhazuy-kerek-mediasarapshy-moldiyar-ergebekov-ysyngan-nysqaulyq/?fbclid=IwAR3kbUHbxhop3eJjkniI3ndt30CFjHs6Gj_wEASxjb1gDE8wwke3YbV3q9E)

Латын әліпбиіне көшуге бір себеп:

Ғадауат тілі, хейтспич ешқашан айтылған жерінде қалмайды. Оның негатив салдары міндетті түрде қоғамымыздың күнделікті өмірінде тікелей көрініс табады. Хейтспич міндетті түрде біреуге залалын тигізеді. Хейтспич айтылған соң құмға сіңіп жоқ болып кетпейді. Керісінше, дер кезінде тоқтатпаса, ауыр салдарымен алдымызға қайтып оралады. Зерттеулер жеккөру тілі мен жеккөру қылмыстары (hate crimes) арасында байланыс барын анықтаған: хейтспич кең тараған сайын жеккөру қылмыстары да арта түседі. Сондықтан қандай да бір хейтспичке, адам құқығын шектейтін, дискриминациялайтын дискурстарға төзімсіз болуымыз, қоғам болып оны қатаң айыптауымыз өте маңызды. Бұл әрбіріміздің моральдық жауапкершілігіміз, міндетіміз деп білемін.

Бірнеше күн бұрын басымнан кешкен жағдаятты айтып берейін. Басқа қаладан келген достарымды түн ортасында әуежайдан күтіп алып, қалаға такси шақырған едім. Сол күні не болғанын білмедім, әйтеуір минуттар бойы күткенімізге қарамастан не Uber, не Яндекс такси табылмады. Сыртта тоңа бастаған соң, өмірімде бірінші рет қала ішінде indriver қосымшасын қолданып көрдім. Жүргізуші тапсырысты бірден қабылдады, бірден жетіп келді.
Дегенмен жол бойы біздің әңгімемізге киліге берді. Басында аса мән бермедік. Әңгімеге шөлдеп отырған болар деп, сыпайылық танытып отыра бердік. Бірақ бір кезде маған жеке шекарадан аттап өтетін сауалдар қоя бастады: "қызың бар ма? қашан үйленесің?"
Мұндай сұраққа жауап бермейтінімді, бейтаныс адамның жеке өмірін қазбалап сұрау әдепке жатпайтынын айттым.

- Әйтеуір ЛГБТ емессің бе?- деді. Үндемедім.
- Алматыда кейінгі жылдары ЛГБТ көбейіп кетіпті,- деді.
Үндемедім.
- Олардың артында ұрпақ қалмайды. Олар ұлтымызды құртып жатыр. Олардың басын кесіп, жойып жіберу керек,- деді. Бұл жолы шыдай алмадым.

Былай дедім: "Олар ең алдымен адам. Адамды адам ретінде құрметтеуіміз керек. Оны ұруға, өлтіруге құқығыңыз жоқ. Олар ұлтты жойып жатыр дедіңіз. Артында ұрпағы қалмаса, тек өзінің ұрпағы қалмайды. Ал ұлт өмір сүруін жалғастыра береді. Қараңыз, біз қазір тұрып жатқан Алматы жыл сайын қыс мезгілінде әлемдегі ауасы ең лас қалалардың қатарына қосылады. Неліктен? Өйткені қаланың жылу жүйесі әлі күнге көмірмен жұмыс істейді. Бұл қалада күн сайын миллиондаған адам тұншығып жатыр. Меніңше, ұлтты жойып жатқан адамдар ЛГБТ өкілдері емес. Ұлтты жойып жатқандар — көмір бизнесінің лоббиін жалғастырып жатқан олигархтар, жылдар бойы не дұрыс фильтр қоймай, не жылу жүйесін газға көшірмей келе жатқан билік өкілдері."

Таксист жауап ретінде мынаны айтты: "ЛГБТ-ны жақтайды екенсің, олай болса, қазір мына жолаушылар түсіп қалған соң машинадан шығасың, екеуміз төбелесеміз, мен саған ЛГБТ-ны қолдау дегеннің қалай болатынын көрсетемін". Күтіп алған қонақтармен әп-әдемі көңіл-күйде келе жатқанбыз, әңгімеміз бұлай өрбиді деп күтпеген едік. Қонақтарым көлікті тоқтатып, бәріміз жол бойынан түсіп қалайық деді. Оған көнбедім, қызмет көрсеткені үшін ақы төлегенімізді айтып, үйге дейін жеткізуге міндетті екенін айттым.

Сол таксиспен төбелесіп таяқ жеу тағдырыма жазылған болса, оған да көндім деп отырған едім ішімнен. Әйтеуір конфликт бұдан әрі ушықпады. Ол да үндемеді, мен де үндемедім. Сөйтіп үйімнің тұсынан түсіп қалдым. Түсе сала индрайвер қызметіне арыз жаздым. Бұл арыз бойынша әрі қарай не істегенін білмеймін.


Менің ойымша, Ардақ Назаровтың гомофобиялық мәлімдемелері мен сол таксистің іс-әрекеттері арасында тікелей байланыс бар. Билік өкілдері ксенофобиялы ой-пікірін ашық айта бастаған сайын, соны қолдайтын адамдар тобы да батылдана түскендей. Менің орныма сол таксиге әлдебір ЛГБТ өкілі мінгенде не болар еді деп ойланумен болдым. Жағдай шынымен де өте қорқынышты. Мұны тоқтатуымыз керек.

Мұндай бейнелердің тіпті әлеуметтік медиада тарауы “нормально” емес. Аянның айтқанымен толықтай келісемін