💡Сөзіңіз әуенді үнмен шығып, тыңдаушының құлағына жағымды тиіп, бірден ұйытып әкетуін қаласаңыз, үндестік заңына сай сөйлеңіз. Бұл, бір жағынан, сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдетіп, әр алуан кедердігінің алдын алады.
Кейбір дыбыстарды дұрыс айту жөнінде мына жайттарға көңіл аудару кажет:
1) Қазақ сөздерінің басында келген е дыбысы йе түрінде айтылады. Мысалы, ер, елек, екі, ет деген сөздердің дұрыс айтылуы: йер, йелек, йекі, йет. Әрине, бұл жерде й (йот) дыбысы толық и түрінде емес, “жартылай” (болар-болмас) естілуге тиіс. Егер бұл сөздерді йот элементінсіз айтсақ, эр, элек, экі, эт түрінде айтылар еді. Бұл заңдылықты анығырақ байқау үшін орыс тіліндегі ель (ағаш) сөзі мен қазақша ел (жұрт) сөзіндегі е дыбысының айтылуына назар аударыңыз: орыс сөзі эль түрінде, қазақ сөзі йел түрінде дыбысталады.
2) Сөз басында келген о, ө дыбыстарының алдынан да у дыбысының элементі естіледі: уотан (жазылуы: отан), уорақ (орақ), уөрүк (өрік). Бұл жердегі у да толық емес, “сәл-пәл” айтылуы керек.
3) Сөз басында келген р, л дыбыстарының алдынан ы, і, ұ, ү (сөздің жуан-жіңікелігіне қарап) дыбыстары қосылып айтылады. Жазуда ы, і әріптері жазылмайды. Мысалы: ірет (рет), ырас (рас), ырай (рай), ұрұу (ру), ұрұқсат (рұқсат), ілеген (леген), ылаж (лаж), ылақ (лақ), ылайық (лайық).
4) Қазақтың төл сөздерінде ч, дж дыбыстары айтылмайды. Қазақстанның кейбір өлкелерінде жергілікті ерекшелікке байланысты ауызекі сөйлеу тілінде ш, ж дыбыстары келетін сөздерді ч, дж дыбыстарымен айту дәстүрі бар. Мысалы: чатақ, чырақ, малчы, джақсы, джоқ. Бірақ әдеби тіліміздің орфоэпиялық нормасы бойынша, қазақ сөздерін тек ш, ж дыбыстарымен айту керек болады. Ескертетін нәрсе дыбыс жүйесін зерттеушілер ж дыбысының қазақ сөздерінде, әсіресе сөз басында айтылуына сәл-сәл “д” элементі қатысатынын айтады.
5) X әрпімен жазылатын араб, парсы сөздерінде ауызекі тілде бұл дыбыс қазақша қ дыбысына жуықтаңқырап айтылады. Мысалы: қабар (хабар дегеннен гөрі), қат (хат дегеннен гөрі), Ақымет (Ахмет дегеннен гөрі), Қадыйша (Хадиша дегеннен гөрі), тарыйқ (тарих дегеннен гөрі), қалық (халық дегеннен гөрі).
6) һ әрпі жазылған сөздерде осы дыбыстың өзінің айтылуын сақтау қажет. Мысалы: гәуһар (гәуқар емес), қаһарман (қахарман емес), жиһан (жиқан немесе жихан емес), аһ-аһ, еһе.
7) Екі дауыстының ортасында келген б дыбысы қазақ сөздерінде жеке тұрғандағы айтылуынан сәл өзгешелеу болып естіледі. Мысалы, Абай, таба, көбелек сөздеріндегі б дыбысын айтқанда, екі ерін бір-біріне тиіп қатты жуыспайды (осы дыбысты жеке айтқандағыдай немесе орысша дыбыстағандай). Мұны байқау үшін Абай деген сөзді орысша (орыс тілінде сөйлеп тұрғандай) және қазақша айтып көріңдер. Не болмаса баба деген орыс сөзі мен баба (“ата” мағынасындағы) деген қазақ сөзін айтып, екінші буындағы б дыбысының естілуіндегі (айтылуындағы) айырмашылығына назар аударыңдар.
Орыс тілін жақсы білетін қазіргі жастардың қазақша сөйлеу тәжірибесінде қазақ сөздеріндегі б дыбысын орыс тіліндегідей етіп, екі
ерінді бір-біріне қатты жабыстырып айтушылық байқалады. Бұл қазақ тілінің орфоэпиялық нормасына қайшы келеді.
8) Қазақ фамилияларында келетін в дыбысын ф деп, ал, -ев, -ов жұрнағын -ыф, -іф, -ева, -ова жұрнағын -ыва, -іва деп айтқан жөн. Мысалы: Кұнанбайыф, Ілекеріф, Құнанбайыва, Ілекеріва, Шәрійпыф. Өзге ұлт өкілдерінің аты-жөндерін жазылған түріне жуықтау етіп айтқан абзал. Өйткені қазақша Болат болып келетін жалқы есім өзбекше Пулат, Пулад деп берілсе, оны қазақшаламаған жен. Ал орыс адамдарының аты-жөндерін орыс тіліндегіше дыбыстау керек. Мысалы: Николай (жазылуынша Николай емес), Канстантин (Константин емес), Лэф Талстой.
Шетелдік адамдардың аты-жөндері мен қазақша жер-су аттарынан өзге географиялық атаулар негізінен орыс тіліндегі айтылуынша дыбысталғаны жөн. Мысалы: Вильям Шекспир, Моцарт, Лондон. Олардың ішінде тілімізге ертеден еніп, қазақша қалыптасқандарын сол дәстүрлі түрінде айту қажет. Мысалы: Қырым (Крым емес), Мысыр (Миср емес), Бағдат (Багдад емес).
