TB_youtube

Qaraqalpaq tiliniń saqlanıp qalınıwı tek texnologiya qolında ma?

1-dekabr — Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún. Bul kún tap Jańa jıl bayramı sıyaqlı jılına bir ret eslenetuǵın, derlik paydası joq hár qıylı fleshmob, ushırasıw hám soǵan uqsaǵan ilajlar menen ótip ketetuǵın, erteńine bolsa barlıǵı umıtılatuǵın kún. Basqalar ushın qanday bilmedim, biraq men ushın 1-dekabr táshwishler kúni.

Meniń jeke pikirimshe, bul kúndi bayram dep esaplawǵa tiykar az sıyaqlı. Eger qaraqalpaq tili, haqıyqatında da, rawajlanıp atırǵan bolǵanda, onda gáp sózsiz, bul kúndi belgilewge bolar edi. Degen menen, UNESCOnıń World Atlas of Languages joybarında qaraqalpaq tiline Potentially vulnerable (shamalı ázzi) statusı berilgen. Bul qaraqalpaq tiliniń jarqın keleshegin kóz aldımızǵa keltiriwimiz qıyın degeni.

Til bayramı múnásibeti menen 4 jıl aldın da temaǵa baylanıslı bir post jazǵan edim. Ol jerde ápiwayı adamlar tildiń rawajlanıwına qanday úles qosa alıwı haqqında ideyalarım menen bóliskenmen. Mine, aradan tórt jıl waqıt ótti, lekin men, derlik, bul máselede ózgeris kórmedim. YouTube, Instagram, Telegram sıyaqlı platformalarda biraz kontent shıǵıp atırǵanday, biraq sapa jaǵınan ele dım tómen.

Ulıwma alǵanda, tildiń rawajlanıwı máselesin, birinshi náwbette, mámleket óz moynına alıwı kerek. Biraq, bizde, negedur, olay emes — til máselesi kún tártibinde turǵan joq. Sonlıqtan, «tildi rawajlandırıw» demey-aq qoyayıq, hesh bolmaǵanda, onı óz qádiri dárejesinde uslap turıw házirde tek til ıqlasbentleri hám entuziastlardıń ǵana qolında ma dep oylayman. Tilekke qarsı, bunday adamlardıń sanı da júdá hám azshılıqtı quraydı.

Sońǵı jılları jasalma intellekt (artificial intelligence) tarawı ádewir rawajlanıp atır. Bunıń nátiyjesinde, aldın imkaniyatı kóp bolmaǵan az resurslı tiller (low resource languages) bunıń arqasında kóp paydalı nátiyjeler almaqta. Máselen, Google Translate’tiń aqırǵı versiyasına jańa 110 til qosıldı. Tiller arasında abxaz (sóylewshiler sanı 190 000), komi (100 000), tuva (130 000) sıyaqlı tiller de bar. Yandex kompaniyası da óz awdarmashısına Rossiyadaǵı kóplegen basqa xalıqlar tillerin qosıp atır.

Bul tiller qatarına qaraqalpaq tilin qosıwdıń ilajı joq pa edi? Nege texnologiyalıq progress nátiyjelerinen basqa kishi tiller sıyaqlı qaraqalpaq tili de paydalana almaydı? Buǵan tiykarǵı sebep, qaraqalpaq tiliniń sanlı dúnyada derlik joq ekenligi. Qaraqalpaq tilindegi resurslardı elektronlastırıw jumısları usı waqıtqa shekem islenbegen. Skanerlengen kitaplar bar, degen menen olar tekst kórinisine ótkizilmegen.

Jasalma intellekt múmkinshiliklerinen paydalanıw ushın, úlken kólemli maǵlıwmat kerek. Mısalı, Google Translate sıyaqlı onlayn awdarmashı islewi ushın keminde 100 000 gápti óz ishine alǵan parallel til korpusı zárúr (jaqsı, sapalı bolıwı ushın, bir million gáp), yaǵnıy 100 000 qaraqalpaqsha gáp hám onıń awdarması kerek boladı (qálegen keń tarqalǵan tilge; baspadan shıqqan kitaplar sanın esapqa alsaq, eń optimalı rus tili shıǵar). Bul korpus penen mashinalıq úyreniw (machine learning) texnologiyasi járdeminde, awdarmashını «shınıqtırıwǵa» boladı.

Endi ádettegi soraw, ne islew kerek? Tildi elektronlastırıw bul jeke entuziastlardıń qolınan keletuǵın is emes, sol ushın mámleket, álbette, ózi aralasıwı kerek. Kitaplardı elektronlastırıw, parallel hám mono korpuslar jaratıw — bul tiykarınan insan resursların talap etetuǵın process. Mámlekette bul resurslar bar. Bálkim, olardı durıs jolda paydalanıw waqtı kelgen shıǵar? Eger insan resursın jetkerip bere almasa, grant yaki soǵan uqsas qarjı jaǵınan bolsa da járdem beriwi múmkin.

Mámleket tildiń rawajlanıwına úles qosa almaydı yaki bunı qálemeydi eken, itimal, maǵlıwmat jıynaw jaǵınan járdem beriwge kúshi jeter? Texnologiya jaǵın entuziastlar jıynalısıp bir nárse isley alıwına kózim jetedi.

@atabekme