БАРЛЫҚ АТА-АНАҒА МАҢЫЗДЫ: БІЗДІҢ СӨЗДЕРІМІЗ БАЛАЛАРЫМЫЗДЫҢ БОЛАШАҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ
«Сен не істеп жатырсың?! Дереу жина, әйтпесе укол салатын дәрігер тәтені шақырамын!» – аурухана палатасында 2,5 жасар баласын анасы осылай қорқытады. Бұл – оның бала тәрбиесінде үнемі қолданатын тәсілі. Бірақ ол мұндай әрекеттерімен баланың сенімін бұзып жатқанын түсінбейді. Ертеңінде бұл бала тұйық, сырын ашпайтын жасөспірімге айналуы мүмкін.
«Қазір ұрамын!» – бассейнде үш жасар баласына анасы осылай зекіп жатыр. Бала одан айырылғысы келмейді, бірақ көзін де көтермейді. Ол әлдеқашан түсінген: ең жақын адамдар да ашуы келгенде күтпеген жерден жазалай алады.
«Сен жаман қызсың!» – немересі тамақ ішкісі келмеген кезде, әжесі осылай ұрсады. Мұндай сөздер баланың психикасына терең жарақат салуы мүмкін. Кейін ол өзін төмен бағалап, мазасыздық пен тамақтану мәселелеріне тап болуы ықтимал.
«Құлап қаласың!» – үлкендер бұл сөзді қайта-қайта қайталайды, ал бала расымен құлап қалады. Тек физикалық тұрғыдан ғана емес, өмірде де сүріне береді. Біздің сөздеріміз оның санасына бағдарлама сияқты жазылады.
— Шипажайдың дәлізі. Анасы жылап жатқан баласын қолынан тартып, қорқытады: «Әкең естісе, жазалайды, тәттіден айырады!» Ол осы арқылы өзін әлсіз, ал әкесін қатал төрешіге айналдырып жатқанын байқамайды.
Осы кезде жанынан өтіп бара жатқан қарт әйел: «Олай жылама! Қазір сені полицияға беремін!» – дейді. Бала қорқып, жылауын тоқтатады, бірақ біраз уақыттан кейін жаңа күшпен еңіреп жылай бастайды.
Осындай сәтте ата-ананың ең басты міндеті – баланы қорғау. Қарапайым ғана: «Рақмет, біз өзіміз шешеміз. Ал полиция, айтпақшы, адамдарға көмектеседі, балаларды алып кету үшін емес» – деп жауап берген жөн.
— Асхана. «Же!», «Жемесең, серуенге шықпайсың!» – деген таныс сөздер. Балалар жылап отыр, ересектер ашулы. Ал тарелкаларда – бала жұта алмайтын тағам. Жанындағы үстел басында кішкентай қызды қорқытып, зорлықпен тамақ беріп жатыр. Оның есінде бұл сәт зорлық-зомбылық ретінде сақталады.
— Көл жағасы. Әкесі жеті жасар ұлына қабағын түйіп: «Сен не деген икемсізсің, тіпті дұрыс тұра да алмайсың!» – деп кейіді. Бала өзін қорғап: «Мен санауды да, жазуды да білемін!» – дейді. Әжесі әкенің сөзін қоштап, балаға ескерту жасайды. Ал немересі:
«Қазір Х әрпінен басталатын сөз шығады!» – деп, тістене сөйлейді.
Әжесі таңғалып: «Хаос па?» – деп сұрайды.
«Жоқ, анам біледі».
«Неге олай айтасың?»
«Себебі сендер мені үнемі үйретесіңдер, мен онсыз да бәрін білемін!»
Егер біз баламызға жиі құрмет пен сүйіспеншілік көрсетсек, не болар еді?
Бір сәтке ойланып көріңізші: біз бір сағат ішінде балаға қанша рет сын айтып, қанша рет қолдау көрсетеміз?
Өзімізге сұрақ қояйық: «Алдымда бөтен бала тұрса, мен онымен осылай сөйлер ме едім?», «Бұл менің қадірлі қонағым болса, оған қалай қарар едім?»
Егер осылай ойлансақ, айқай, қорқыту, жазалау мен үнемі тыйым салудың қаншалықты қажетсіз екенін түсінер едік.
Балалар туралы бірнеше маңызды «ИӘ»:
✅ Иә, 7 жасқа дейінгі бала бір минуттан артық тыныш отыра алмайды – бұл оның физиологиялық ерекшелігі.
✅ Иә, кеше рұқсат етілген нәрсенің бүгін неге тыйым салынғанын түсінбеуі мүмкін.
✅ Иә, ойын – бұл табиғи процесс, оны бірден тоқтату қиын.
✅ Иә, екі қолмен бірдей әрекет ететін балалардың (амбидекстердің) ақпаратты баяу өңдеуі мүмкін, бірақ бұл олардың қабілетсіздігін білдірмейді.
✅ Иә, кейбір балалар судан немесе құмнан қорқуы мүмкін, бұл – олардың жүйке жүйесінің жетілмегендігінен.
✅ Иә, бала ойыншықтарын қайта-қайта лақтырса, бұл – әлемді зерттеу тәсілі.
✅ Иә, бала анасын сағынса, тіпті әжесімен қалса да, бұл оның ерке екенін білдірмейді.
✅ Иә, бұйрық түрінде айтылған сөздер баланың құлағына «адамша» емес, жай ғана шу болып естіледі.
✅ Иә, «Менікі!» деп айқайлау – ашкөздік емес, өз шекарасын белгілеу әрекеті.
✅ Иә, балалар бізді шексіз жақсы көреді, бірақ біздің сөздерімізді, қимыл-қозғалысымызды, қарым-қатынас үлгімізді санаға сіңіреді.
Олар есейгенде дәл солай әрекет етеді… егер біз бұл тізбекті бұзбасақ.
Авторы: С. Ройз және О. Валяева
https://t.me/psy_consultt
