Камал Мәмбетов
Бозатаў
Роман
"Ханда қырқ кисиниң ақылы болады" дейтуғын еди. Бул жағы қалай болды? - деп ойланар еди. "Ҳәрекети қолайсыз болғаны менен, мүмкин ақыллы шығар, сөйлетип көрсем бе екен?"
- Сөйтип, қандай режелериңиз бар, хан? - деп сорады Атамурат.
- Ханжаптың бойына ийт қора салдырмақшыман.
- Неге?
- Дүньяда ең мазалы гөш қырғаўылдың гөши. Ал қырғаўылды ийтсиз аўлап болмайды.
Атамурат бир нәрсе айтпақшы еди. Және үндемеди. "Өзиниң аўҳалы қудай менен болып отырып, ийт қорасы не?"
Атамураттың ядына халықтың бир ҳикметли сөзи түсип кетти.
"Бир елдиң патшасы пәмсиз ҳәм ладан екен. Бир күнлери басқа журттан елшилер келип, патша менен сөйлеспекши болыпты. Сонда патша биринши сөзин:
- Елиңиздиң ийт, пышықлары семиз бе? - деп баслаған екен.
Бундай сөзди патшадан күтпеген елшилери ҳаўлығысып қалған. Буны сезип қалған данышпан ўәзир:
- Патшамыз жүдә дурыс сораў берди. "Елиңиздиң ийт-пышықлары семиз бе?" дегени "Ел-халқың тоқшылық па?" деп сорағаны, - деп айтқан екен". Муҳаммед Пананың сөзи де тап сондай болып кетти-аў. Мүмкин буның да ақыллы ўәзирлери бар шығар. Болмаса мына турысында ел басқарыўы қыйын ғой. Бирақ бул мениң ушын жақсы. Бундай ханды қуўыршақ етип ойнаўға болады", - деди өзинше.
14
Атамурат хан ертеңине де Муҳаммед Пана менен сөйлесе алмады. Бир неше нөкери менен Үстиртке шығып кетти. Ол буннан бир ҳәпте бурын болып өткен ўақыяны ядына алмақта еди.
Гөне Үргеништен онша узақ болмаған далаңлыққа бир аэроплан келип түскен еди. Бул улыўма түркмен топырағында пайда болған биринши аэроплан болғаны ушын ҳеш ким оның алдына жүрек етип бара алмады. Барған адамлар да "бул жин-шайтанның иси" деп есаплап, "Гөне Үргенишке тәжжал келди" деп даўрық сала баслады. Негизинде бул жин де, шайтан да емес, тосаттан пайда болған полковник Джеймс екенлигин Атамурат соңынан билди.
Атамураттың полковник Джеймс пенен қатнасы әдеўир ертеден басланған болып, ол дәслеп баспашылық исин қолға алғанда отыз-қырқ адамлық ғана отряды бар еди.
Қарақалпақлар Атамурат ушын шексиз олжа болды. Ол дәслеп елдиң малларын тартып алып тойынып, сулыў қызларын тартып алып маўқын басқаннан кейин, басқаша пикирлерге барып қалған еди. Енди ол нөкерлерди әбден көбейтип, үйир-үйир мал, дүркин-дүркин қыз-келиншек ҳәм жас жигитлерди айдап, Қарақум арқалы Гүрген, Әтирек, Машхед ҳәм Шираз қалаларына барып саўда қыла баслады. Машхедтиң қул базары тәғдирдиң қырсығына бойсынып, жүреги пара-пара болған қарақалпақ қызлары менен толып кеткен еди.
Усындай күнлердиң биринде Машхедте ол жүзи бөздей оңып кеткен, шийкил сары кисини ушыратып қалды.
- Полковник Джемс, - деди ол трубка тарта берип, қараўытқан тислери арасынан билинер-билинбес күлимсиреп.
- Сизиң менен ушырасқаныма қуўанышлыман, жанаб Атамурат. Бизде англичан мылтықлары бар. Қәлегениңизше сатып алыўыңыз мүмкин.
Пана ханның жәрдем сорап Оренбург губернаторына жазған хаты Петербургтағы англичан елшиханасына белгили болып, соңынан бул хаттың мазмуны Лондонға, оннан кейин барып Орта Азия мәселелери менен шуғылланыўшы полковник Джеймске мәлим болған. Джеймс Пана ханның Атамуратқа таянып ис көретуғынын жақсы биледи. Соның ушын да Қоңырат ханлығының орыслар тәрепине өтип кетиўинен қәўипсинген Джеймс тезден Гөне Үргенишке ушыўға мәжбүр болған.
- Хош келипсиз, жанаб Джеймс! Бул жақларға сизди қандай самал ушырды? - деди Атамурат хан ҳәзил-шыны аралас.
- Достымды сағынғаннан кейин бир мезгилде жетип келгим келди. Сиздей бир айлап жол азабын тартыўға үйренбегенмен.
- Қәдемиңизге гүл питсин, полковник!
- Достым, мениң бул жерде узақ тоқтап қалыўға ўақтым жоқ. Рәсмий сөйлесетуғын жумыс шығып қалды, - деди.
- Сиз руслар мәселесине қалай қарайсыз? - Бул полковник Джемстиң дәслепки сораўы еди.
- Қандай руслар? Мен ислам ләшкеримен. Соның ушын да ғайры дин русларды тән алмайман.
- Туўры ойлайсыз. Мен де сол пикирдемен. Бирақ, Қоңырат ханлығы русларға өтип кеткеннен кейинги Сизиң аўҳалыңыз қандай болады?
- Қоңырат ханлығы неге русларға өтип кетер екен?
- Муҳаммед Пана ханның рус императорынан жәрдем сорап, хат жазғанынан хабарыңыз жоқ па?
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
28. 07
Бозатаў
Роман
"Ханда қырқ кисиниң ақылы болады" дейтуғын еди. Бул жағы қалай болды? - деп ойланар еди. "Ҳәрекети қолайсыз болғаны менен, мүмкин ақыллы шығар, сөйлетип көрсем бе екен?"
- Сөйтип, қандай режелериңиз бар, хан? - деп сорады Атамурат.
- Ханжаптың бойына ийт қора салдырмақшыман.
- Неге?
- Дүньяда ең мазалы гөш қырғаўылдың гөши. Ал қырғаўылды ийтсиз аўлап болмайды.
Атамурат бир нәрсе айтпақшы еди. Және үндемеди. "Өзиниң аўҳалы қудай менен болып отырып, ийт қорасы не?"
Атамураттың ядына халықтың бир ҳикметли сөзи түсип кетти.
"Бир елдиң патшасы пәмсиз ҳәм ладан екен. Бир күнлери басқа журттан елшилер келип, патша менен сөйлеспекши болыпты. Сонда патша биринши сөзин:
- Елиңиздиң ийт, пышықлары семиз бе? - деп баслаған екен.
Бундай сөзди патшадан күтпеген елшилери ҳаўлығысып қалған. Буны сезип қалған данышпан ўәзир:
- Патшамыз жүдә дурыс сораў берди. "Елиңиздиң ийт-пышықлары семиз бе?" дегени "Ел-халқың тоқшылық па?" деп сорағаны, - деп айтқан екен". Муҳаммед Пананың сөзи де тап сондай болып кетти-аў. Мүмкин буның да ақыллы ўәзирлери бар шығар. Болмаса мына турысында ел басқарыўы қыйын ғой. Бирақ бул мениң ушын жақсы. Бундай ханды қуўыршақ етип ойнаўға болады", - деди өзинше.
14
Атамурат хан ертеңине де Муҳаммед Пана менен сөйлесе алмады. Бир неше нөкери менен Үстиртке шығып кетти. Ол буннан бир ҳәпте бурын болып өткен ўақыяны ядына алмақта еди.
Гөне Үргеништен онша узақ болмаған далаңлыққа бир аэроплан келип түскен еди. Бул улыўма түркмен топырағында пайда болған биринши аэроплан болғаны ушын ҳеш ким оның алдына жүрек етип бара алмады. Барған адамлар да "бул жин-шайтанның иси" деп есаплап, "Гөне Үргенишке тәжжал келди" деп даўрық сала баслады. Негизинде бул жин де, шайтан да емес, тосаттан пайда болған полковник Джеймс екенлигин Атамурат соңынан билди.
Атамураттың полковник Джеймс пенен қатнасы әдеўир ертеден басланған болып, ол дәслеп баспашылық исин қолға алғанда отыз-қырқ адамлық ғана отряды бар еди.
Қарақалпақлар Атамурат ушын шексиз олжа болды. Ол дәслеп елдиң малларын тартып алып тойынып, сулыў қызларын тартып алып маўқын басқаннан кейин, басқаша пикирлерге барып қалған еди. Енди ол нөкерлерди әбден көбейтип, үйир-үйир мал, дүркин-дүркин қыз-келиншек ҳәм жас жигитлерди айдап, Қарақум арқалы Гүрген, Әтирек, Машхед ҳәм Шираз қалаларына барып саўда қыла баслады. Машхедтиң қул базары тәғдирдиң қырсығына бойсынып, жүреги пара-пара болған қарақалпақ қызлары менен толып кеткен еди.
Усындай күнлердиң биринде Машхедте ол жүзи бөздей оңып кеткен, шийкил сары кисини ушыратып қалды.
- Полковник Джемс, - деди ол трубка тарта берип, қараўытқан тислери арасынан билинер-билинбес күлимсиреп.
- Сизиң менен ушырасқаныма қуўанышлыман, жанаб Атамурат. Бизде англичан мылтықлары бар. Қәлегениңизше сатып алыўыңыз мүмкин.
Пана ханның жәрдем сорап Оренбург губернаторына жазған хаты Петербургтағы англичан елшиханасына белгили болып, соңынан бул хаттың мазмуны Лондонға, оннан кейин барып Орта Азия мәселелери менен шуғылланыўшы полковник Джеймске мәлим болған. Джеймс Пана ханның Атамуратқа таянып ис көретуғынын жақсы биледи. Соның ушын да Қоңырат ханлығының орыслар тәрепине өтип кетиўинен қәўипсинген Джеймс тезден Гөне Үргенишке ушыўға мәжбүр болған.
- Хош келипсиз, жанаб Джеймс! Бул жақларға сизди қандай самал ушырды? - деди Атамурат хан ҳәзил-шыны аралас.
- Достымды сағынғаннан кейин бир мезгилде жетип келгим келди. Сиздей бир айлап жол азабын тартыўға үйренбегенмен.
- Қәдемиңизге гүл питсин, полковник!
- Достым, мениң бул жерде узақ тоқтап қалыўға ўақтым жоқ. Рәсмий сөйлесетуғын жумыс шығып қалды, - деди.
- Сиз руслар мәселесине қалай қарайсыз? - Бул полковник Джемстиң дәслепки сораўы еди.
- Қандай руслар? Мен ислам ләшкеримен. Соның ушын да ғайры дин русларды тән алмайман.
- Туўры ойлайсыз. Мен де сол пикирдемен. Бирақ, Қоңырат ханлығы русларға өтип кеткеннен кейинги Сизиң аўҳалыңыз қандай болады?
- Қоңырат ханлығы неге русларға өтип кетер екен?
- Муҳаммед Пана ханның рус императорынан жәрдем сорап, хат жазғанынан хабарыңыз жоқ па?
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
28. 07