Baxıtlı SARÍBAEV

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
- Бул жыйнағанларын Жанғазы төреге жиберген, - деди хийўалы салықшылардың бири.
Әмиўдәрьяның төмениндеги Қоңырат қаласының айналасын жайлаған қазақ руўларының басшысы Жанғазы төре исимли бий Хийўа ханына қарсы көп ҳәрекетлери менен белгили еди. Өз күшин арттырыў ҳәм атлыларына напақа табыў мақсетинде әззилеў қоңсы аўылларға да шабыўыл қылып туратуғын еди. Ерназар оның Хийўа ханына қарсылығы бойынша биригиўди ойлап турса да, сарбазлар азығы ушын қоңсылас аўылларды талағанын жақтырмайтуғын еди.
- Күшли болсаңыз, мөминлерди айдағанша Жанғазы төрени тыймайсыз ба? - деди Алакөз.
- Оған сиз ҳәм мыналар соққы бериўи тийис, - деп салықшы алдынғыларды нусқады. - Ақыры, бәриңиз де Хийўа ханына дәрексиз.
Жәнибек Алакөздиң ғыжырданын қайнатып, ашыўланғанын билди де, тынышландырыўға талапланды.
- Ерназар, Теңел, Қәллибеклерден еле хабар жоқ па?
Ерназар үнсиз басын шайқады.
Хийўалылардың бири Жәнибекке алара қарап, үстине қамшысын көтерсе де, оны урыўға баталмай, сыйпалаңқырап атын бурды.
Байлаўлы дийқанлардың бири мойнындағы арқанды қос қоллап услап, кеңирек нәпес алды да:
- Алакөз, - деди адымын сәл тосаңлатып. - Орыс патшалығынан қашан жәрдем әкелесең?
Хийўалылар дийқанға емес, Ерназарға олыйысты. Ерназар сөйлемей еки көзин атының алдынғы еки аяғының астына қадаў менен қалды.
Салықшылардан бири жүристи шаққанластырыў мақсетинде сөйлеген дийқанға бир қамшы урып, дүрс-дүрс жүрип кетти.
Ерназардың басы қайтадан мең-зең болып, қас қарайғанда Фазыл бийдиң аўылының ортасынан тым-тырыс өтип баратырып, көшеде той кейпин байқады. Жаслар арман-берман жуўырысып, ҳәр жерде қызлардың уўдыр-шуўдырлысы еситиледи.
Ол Хийўаға атланып баратырғанда, жайдақ бир атлы алдынан шығып, келеси жумада Фазыл бийдиң төртинши ҳаял алған тойы барлығын айтқан еди. "Бүгин жума екен-аў... Аўылына зобалаң турғызып, салықты ҳәммеден бурын апарғаны ушын хан өзи менен урысқа да әкетпей тойына руқсат берген-ә, нәлеттиң!" деп, қайрылажақ болып турды да, және жақтырмады, алға кетти. Арманырақ барып және ойланды: "Шақырылған тойдың үстинен өтип қайрылмаў бақыллық болар". Атының жуўенин тартты. Фазылдың үйине жақын ашықлықта лаўлаған отқа нәзер аўдарды. Айналасында биреўлер арман-берман жүрипти, әлле кимлер отты айлана отыр. Ортада бир бақсы, дуўтарын көкирегине қойып, ҳеш кимге дыққат бермей, өз-өзинен қосық айтып турыпты. Ерназардың дизелери қалтырап кеткендей болды:
"Адамзат дегенниң өзи қандай түсиниксиз-ә? Биреўдиң қайғысы екиншиге қанпәтир. Қоңсы аўылының бийи менен бир топар жарлы дийқаны Хийўаға айдалып баратыр, ал булар бийиниң төртинши ҳаял алған тойында қуўанышлы мәзим қурыўда... Дүньяны суў алса үйрекке бир пул болғаны киби, бақсыларға да тек той болса мәр, шағлап айта береди..." Ол усы ойы менен әстен-әстен қурға жақынлады. Әлле ким таный сала жуўырып келип оның атын жылаўлады.
Ерназардың пайда болыўы бәршеге әлле қандай қозғалаң салып, оған бийлер топарынан ҳүрметли орынлардың бири көрсетилди. Ерназар жақын таныслары менен қол алысып, көпшиликтиң дыққатын бөлсе де, бақсыға онша итибар бермей, алдына жайылған толы дастурханға қол узатып, жуқалаў бир пәтирди төрт бүклеп аўзына тықты да гүйсеп отырып сөйленди.
- Бул дүнья бәрҳама ийниңнен басып турған бир мүшкил екен. Жары өмириң кисиниң кеўлин бағыў менен өтеди.
Ол аўзында тағам барда сөйлемес еди, жанындағылардан бири таңланды:
- Шаршасаңыз керек, Ерназар-ә?
Ерназар қурды айланып жүрген бақсыға анықлап қарап, жас Бердақты таныды.
- Ҳооо!
Бердақ бөз көйлектиң сыртынан көгис шолақ бешпентин кийип, басына ақ шаршы тартыпты. Бәлент ҳаўазасы менен журтты жым-жырт қылып, гилең бийлердиң қарсы алдына тоқтады да, дуўтарын қол ушына созыңқырап, басын шайқап турып, пүткиллей таза нама шертип, ҳәммениң дыққатын өзине аўдарып алды да, жаңа қосық баслады.
Әәәй, былтырғыдан быйыл жаман,
Қалай-қалай болды заман?
Ғәрип-қәсер қалмай аман,
Он тилладан келди салық...
Бийлердиң көзлери аларысып, аспаны-зәмийиннен бир бәлемат туп-туўры төбелеринен түсип киятырғандай қозғалыс таба баслады.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
30. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
- Мине, инилерим, қыйланбасаңызлар сизлерге өзим саўат аштыраман, оқытаман.
- Яқшы, аға, - деди екеўи теңнен қуўанысып. Олар екеўи жергиликли мектеп басшыларының қабыл етиўден бас тартқанын билмеди. Михайлов айтпады.
Қәллибек китапларды услап турып сорады:
- Мынаў китапларды қашан оқый аламыз?
- Зейниңизден ғәрезли, инилерим. Сизлер де, мен де ўазыйпалы жумысымызды питкерип келгеннен кейин оқыўды тынбай даўам етемиз.
- Қәне, орысша биринши ҳәрипти көрсет, аға, - деди Теңел қуўанышлы.
Михайлов оларды қолына үңилтип қойып, ақ қағазға бир неше сызықлар сызды. Еки баланың бир-биринен қалыспай Михайловқа усата ақ қағаз үстин шыжбайлағанын көрип кеўилли бас көтерди...
2.
Жыл артынан жыллар зымырайды...
Хийўаның ғарры ханынан соң өмири шыбынның өмири секилли болып изли-изинен еки хан өтти.
Талай мәўсим аўмасып, тәбият көп рет ҳәр қыйлы түрге дөнди. Бәри бир халықтың күн кешириўи баяғысынша аўырманлықта қалып бара берди...
1853-жылдың бәҳәринде, ҳәр қыйлы қубылған аспан, тап Ерназардың Хийўадан шығыўын күтип турғандай, бирден тамшылады. Ол Хийўадан еки шақырымдай узақласқан гезде, тамшылар майда жаўынға айналып силпиледи. Аспан бетине қара шатыр тутылған яңлы айналаның түнериўине қарағанда, жаўынның бүгин тынғандай түри жоқлығына көзи жетсе де, Ерназар артындағы жақын қалаға қайтпады, жол бойларына мәканласқан шаңыраў-шаңыраў аўылларға да қайрылмады, елине қарай тасланған бир адымы ғәнийбет көринди.
Ҳәр сапарғысынша мийи гүў-гүў.
"...Баслы күш исеним! Орыс халқына бабаларымыз исенген, мен де исенемен, басқаларды қәйткенде исендиремен? Теңел менен Қәллибек қайтып келмей исендириў қыйын..."
Ол усы сапары Хийўаға мүддетинен кешлеў келген еди. Өйткени, хан Мерв түркменлерине қарсы урысқа таярлық ушын салықтың муғдарын ҳәр түтин басына он тиллаға көбейтип бундай салықты төлеў қоластындағылардың басым көпшилиги ушын түўе базы орта шаңырақлар ушын да мүмкин емес еди. Сол ушын өз ўақтында өндире алмады, ҳәтте, кешигип те өндире алмады, ақыры, қолына илингенин алып келди. Оның ығбалына, өзлериниң басабас ғалмағалына өзлери мантығып атырған хан мәҳремлери Ерназарға, аз әкелгени ушын ескертиў қылмады. Ханның өзи болса әлле қашан Мерв түркменлерине шабыўылды баслап кетипти.
Салықты әри кешиктиргени, әри аз әкелгени ушын жазаны ханның өзи келген соң белгилейтуғын шығар, ҳәзирше ең ғәнийбети Хийўадан аман қайтыў. Ерназарды айрықша қуўантқан бир жағдай, Мерв түркменлерине шабыўыл ушын қосымша жыйналып атырған ләшкерге қосылыўға мирәт салыўды ҳәмме умытты. Егер өйтсе, хан сарайының буйрығын орынламаў қыйын, болмаса мойныңа дар арқаны түседи. Алдынырақ жеткен бийлер әкелгенлерин ғәзийнеханаға тапсырыпты да, туўры шабыўылға баратырған хан ләшкерине ерипти. Сарайдағы баса-бас мантықпа ислер менен хан мәҳремлериниң мийи айналып атырғанына қуўанышлы Ерназар жаўынның сонша шелеклеп, үстиниң малпақ-салпақ болғанына қарамай Әмиўдәрьядан өткенше асықты.
Әмиўдәрьяның арқасына жаўын жаўмапты, ҳәтте, аспанда қуяш жарқырайды. Арғы жағаға шығып артына бир нәзер таслады.
Дәрьяның қубласы еле түнерип тур. "Булттың алалығы адамлардың бир-биреўге мүнәсибетиндей болар екен-дә".
Ол ойын жуўмақлап үлгермей-ақ, хийўалы төрт атлы ҳәм Жәнибек бийдиң алдында бир арқанға гүўенленип, айдалып баратырған онлаған дийқанды көрди. Бундай көринислерге көзи үйренген болыўына қарамастан Алакөз жүрегиниң үстин алақаны менен басып гүбирленди.
- Сорлы халқым-ай, ҳалың нешик болып баратыр?
Оның даўысын еситпесе де, өзгерген түсинен жаманлық сезип хийўалылардан бири сөйледи:
- Алакөз, нөкерликке кетпедиң бе? Шамасы, ханымыздың жақсы көретуғынынан пайдаланып жүрсең-ә!
Ерназар оған итибар бермей, Жәнибек бийге жеккөриў нәзерин салып еди, оның тек отырғаны болмаса, еки қолы артына қайрылып байлаўлы екен.
Фазыл бийге қоңсылас аўылдың бийи Жәнибектиң бүйтип қолы байланыў себеби, хан салығын ўақтында дурыслап өндире алмағанынан екенин түсинди де, арашалаўға нийетленип, қабағын үйе баслап еди.
- Ерназар, - деди Жәнибек. - Өзиңди тут, тәғдирге тән бериў керек.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
29. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Биреўлери ылайдан, екиншилери тас гербиштен, үшиншилери ағаштан, ҳәтте, тастан салынған еки-үш қабатлы бийик жайлардан ибарат Оренбург, оларды әдеўир жанландырды.
- Тырнағы, дийўалы мәңгиге тозбайтуғын қандай беккем жайлар, - деди Теңел.
- Дийўалы беккем жай тек мазар.
- Қәллибек, - деди Михайлов кеўилсизлеў ашыў менен. - Неге өйдейсең? Ертеңин ойлаған киси жайды мазарға теңгермейди.
Қәллибек өзине питкен минези бойынша бирден пәсине қайтып сыйқырлы күлди де қойды.
Көшелерди толтырып олай-булай жүрген атлы солдатларды көргенде олар бир-бирине бас ийзесип, көз қысысып, Михайловқа еситтирмей, "әне, жеңилмес көп күш!" дести.
Михайлов әскерий казармаға жақын салынған гербиш жайлардың биринде туратуғын еди. Бет-аўзының жыйрығы қалта-қалта болып кеткен бир кемпир оған гилт әкелип берди де, әлле нәрселерди айтып, тоңқылданып кетти. Еки бала және ымласып, бул кемпир оның анасы емеслигин сезди.
- Мен бул жесир графиньяның жайында кирейге тураман, - деди Михайлов. - Тар минезлеў, аш көз кемпир.
- Бизлерди жақтырмаса керек.
- Итибар бермеңлер.
Михайловтың бөлмесинде бир кәт пенен стол ҳәм үш гүрси тур еди, ол балаларды гүрсилерге қустай қонақлатып отырғызып, кемпир берген гилт пенен қоңсы бөлмениң есигин ашып, бир майданнан кейин балаларды соған ертип апарды. Онда еки кәт төсеўли тур еди.
- Мине, сизлердиң жатақ орынларыңыз, - деди Михайлов жүдә кеўилли. - Кемпирдиң бул жайы кеңлеў, кирейшилер кетип қалыпты. Мен де сизлерге қосыламан.
Балалар бул жағдайларға онша түсинбесе де, кәтлерге салынған таза төсеклерге шығып қуўаныса-қуўаныса отырысты.
Михайлов өзиниң бөлмесинен қасық-табақлар әкелип, ортадағы столдың үстине қойды. Аўылдан алып шыққан қатты нанлар, қалталы нанлар, қалталы сөклер шығарылды. Соның арасында Михайлов кемпирдиң жайынан үлкен бир чайнекке шай демлеп әкелди.
Бөлмениң еденине қағылған тахталардың арасы жарық-жарық болса да, балаларға күтә әжайып төсек яңлы, екеўиниң де шаршағанлығы әлле қашан басылған секилли. Қаланы бастан ақырына аралаўға асығысып, шайларын ишип болғанша тақат етисе алмай, әйнектен сыртқа нәзер таслады. Әйнек алдында өскен сийрек ағашлардың аржағынан биреўлер өтип турыпты, базда тым-тырыс болып ҳештеңе көринбей қалады да, аздан кейин және бир топ солдат киши әскербасының әлле нәрселерди бақырып айтқаны бойынша тең аяқ қосысып, дүрс-дүрс өтип кетеди.
Шайдан кейин олар Михайлавтың кәтин көтерисип әкелиў ушын оның бөлмесине қайта кирди. Жайдың ишки дийўалы ҳәр қыйлы нағыс пенен боялғанын енди абайлап, бир мүйештеги текшели сандықшада толып турған китапларды көрип, қасына дәпинин барып қалды, бирақ қол ура алмады.
Михайлов оларды не қызықтырып, неге кеўил аўдарғанын аңғарса да, ҳеш нәрсе сезбеген болып, әўели кәтиниң үстиндеги төсегин апарып келди.
- Григорий аға, - деди Теңел Михайловты аты менен атап. - Бизде, қағаз қудайдың бир исми, оған тек қудайдың сөзлери жазылады дейтуғын еди...
Михайлов олардың ортасына келип екеўиниң басынан еки қолы менен тең сыйпалады да, китаплардың биреўин алды.
- Жаңағы гәплер қағазға ҳүрмет болдырыў ушын айтылған. Себеби, қағаз соғыў сизиң жақта жүдә қыйын. Ҳақыйқатында, қағазға қуданың аты ғана емес, қудайға қарсы сөзлер-әм жазылады.
Балалар аң-таң болса да ҳеш нәрсе деспей, Михайлов текшеден алып берген китапларды көтерисип жайға апарысты.
Барлық нәрсе-қараларын тасып, жайды сазлап болғаннан кейин Михайлов оларға қала ҳаққында, қалада жасайтуғын, келип кететуғын ҳәр қандай миллет адамлары ҳаққында бираз әңгиме қылып, келеси күни азан менен жумыс орнына барып келди де, балаларды ҳәзирше әскерий казарманың қурылысына жумысқа пайдаланыўға басшысы менен келискенин айтты. Ертеңи жөнинде түсиниги кем балалар Михайлов не десе бәрине көнди.
Михайлов олар жөнинде барлық ғамхорлықтың жуўапкершилигин алып, қаладағы тийисли орынларға сөйлесип, қанша жалынса да еки баланы әлле қайсы оқыўға киргизиўине мүмкиншилик таппады.
Сол ушын, оларды жумысқа ертип барып тийисли адамларына таныстырғаннан кейин қаланы пияда аралатып, жайына қайтып келди де, столдың үстине ақ қағаз жайып, екеўине еки қәлем услатты.
@BaxitliSaribaev
28. 03

Дослық қосығы

Гитарада қосық жоллапсаң достым,
Көтерилип қалды кеўлимниң хошы,
Маған болған шексиз сый-ҳүрметиңнен,
Дәрҳал жүрегимде оянды йошым.

Ишки мазмунына аўдарып дыққат,
Дослық қосығыңды уйып тыңладым.
Оқығандай мисли сағынышлы хат,
Қәдирданлық сезимиңди аңладым.

Жүректен сырласып қосық арқалы,
Жоллап қойдың сәлемиңди жалынлы.
Кеўил бөлиў шын дослықтың арқаўы,
Алыстан уққандай болдың жанымды.

Ғалма-ғалын ойлап қысқа өмирдиң,
Ҳәр ким көмешине жүрер күл тартып.
Достын ойлар дос сыйлады тәңирим,
Бул дүньяда бахыт бармекен артық.

Нәр алып гитара таратқан сестен,
Кем-кемнен көркейди жүрек жағысым.
Ардақлап алғаның ушын да еске,
Садық достым, саған шексиз алғысым.

Кеўилди толқытып қосық ҳәм нама,
Жақын етер екен дослар жүрегин.
Меҳриңнен өзимди бахытлы санап,
Дослығымыз мәңгилигин тиледим.

Меҳир көзде, меҳир кеўил бөлиўде,
Есленбесе қатнасықлар үзилер.
Көзге ысық дийдарыңды көриўден,
Кеўлимди безеди дослық сезимлер.

27-март, 2025
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Бирақ, соннан ол ишқысталық кеселине тап болды. Быжық болды. Сен Теңел менен айдалып кеткен күни ашыў менен келип оны да буўып өлтирдим.
Ерназардың сәтсиз ислер жөниндеги ойлары бирден умытылып, қапталында отырған Гүлзийбаның тәғдиринен басқа нәрсеге жуўапкер еместей түйилип жазық маңлайы тершиди.
- Сизлерди Михайловлар зинданнан алып қашып, сарай астан-кестен болған күни Хийўада едим. Сықмар байдан қалған дүньяны сен ушын жумсаўға барып едим. Бийшара қараўыл саған ырасын айтыпты, сол ҳаял мен едим.
Гүлзийба оның еле лал болып отырғанына шыдамай, әстен жылысып түргелди.
- Сен түсиниксизсең, Алакөз! Сен адамларды, халқыңды да түсинбейсең! Сен ушын тил тартпай дарға асылған Бектөре халқыңның бири емес пе еди? Соларды ойламай тек өзиңди ойлайсаң. Мийримсиз!
Ол артына қарамай атының қасына барып ғарғып минди де, бәдар кетти.
- Гүлзийба!...
Тоғай, теңиз "Гүлзийбааа!" деп қосылып жаңғырды, бирақ Гүлзийба қайрылмады. Ерназар жылдам атына минди де, изинен қуўа жөнелди. Жүйрик ақбоз ат ҳә демей-ақ жетти.
Гүлзийба...
Еки бетиниң алмасын көз жаслары жуўып баратырған Гүлзийба бурылып та қарамады.
Ерназар қапталласып барып оның атын жылаўлады.
- Кешир, Гүлзийба. Көкирегиңде өзгеге айтатуғын арзы бар киси өзгелердиң арзысына дыққат салмас екен. Мен ел тәғдири деп жүре бериппен.
- Мен ел бири емеспедим?
- Балаң кимнен?
Гүлзийба басын шайқады:
- Жүрегинде жыланы бар адамсаң!
- Аты ким?
- Журтқа көзаба ушын байдың атына уйқас Нуржан десем де, көкирегимди аты саған уйқас Нурназар.
Ерназар оның атын изге бурып "Орыс дийўал" қасындағы қосқа қарай жетеледи.
- Ерназар, мен айтарымды айттым, бойым жеңилленди.
Ол Гүлзийбаның қызарған көзлерине бир қарап қойды да, үндемеди.
Еки ат қатарласып, өткен жылдың морт урықларын омыраўы менен жапырып, шабыраўыт жыңғылларды сықырлаған қар үстине қайырып, пышырлатып сындырып баратыр.
- Бахты ашылмаған адам басқаны бахытлы қылалмайды дейди, Ерназар. Мен бахты ашылмаған болсам да, сениң бахтың ушын барлық нәрсеге таярман. Енди сен сөйле.
- Мен ҳәзир сениң менен бахытлы сыяқлыман.
- Сен бәрҳа бахытлысаң. Қуда қәлесе, Теңел менен Қәллибек орыс елатынан сен әрман еткен билимлерди үйренип келсе, пүткил ел бахытлы болады.
Ерназар гүрсинди:
- Олар қашан келеди?!
- Еркеклер шыдамлылықты, күтиўди ҳаяллардан үйренсе қандай жақсы болар еди.
* * *
...Аз-маздан соң "Орыс дийўал" қасындағы қоста күшли Алакөздиң айрықша нәзиклик пенен жумсақ ғана емиреңгени еситилди:
- Гүлзийба, ҳаял қушағы усыншама ләззетли болатуғынын сезбес едим. Сен маған күш бердиң. Сеннен өтинишим ҳеш қашан зейниме тийме, анам алдында сертим бар еди, сол ушын ҳеш кимге сездирме...
- Жалбарынба, әсиге кетсем бир қудай кеширгей, сен мениң ушын да, пүткил елиң ушын да жалғыз қудайсаң...
- Мен-ә?
- Тек сен! Бирақ қудайға сабырлылық жарасады.
Ерназар мыйық тартты.
- Кисиниң өмирге қәнәәт етип жасай бергиси келиўи ушын өләмата көп нәрсениң кереги жоқ.
Ерназар усыннан соң, басқа бийлер қатарында атқа минип, хан салығын жыйнап, Хийўаға апарып қайтатуғын болды.
Сөйтсе де кеўилге бир сиңип қалған гүптикейдиң тез шығып кетиўи де аңсат емес. Хийўаға ҳәр барғанында енди қайтып бетлемеўге тәўбе етип, тезирек өлиўди ойлап турады да, Гүлзийбаға ушырасса, өмир қайтадан қызық көринеди...
Екинши бөлим
1.
Уллы Петр Бириншиниң дәўиринен баслап дүньяның барлық еллерине қатнас дәрўазасын ашыўға кирискен Россияның Орта Азия еллери арқалы Шығысқа ашылған бир дәрўазасы - Оренбургтың даңқы қарақалпақлар ушын "Орыс патшалығы" болып, "Хийўа ханлығы" деген түсиниктен әри күшли, әри айбатлы, бирақ еркинирек, бостанырақ еситилетуғын еди.
Қарақалпақ жериниң узын-шубай далаңлықларына, қамыслы тоғайлықларына, қумлықларына, тақырлықларына көнлигип, өзлери жасаған жерден өзгеше жер болмайтуғынына кеўиллери қаўып жүретуғын еки қарақалпақ баласы Михайловқа ерип қазақ далалары арқалы өтип баратырғанда, жасында қәлиплескен түсиниклеринен артық нәрселерди көретуғынына онша исенбес еди.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
27. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Сен мени түсинбей, усыннан қутылайын деген мақсет пенен, жүрегиме пышақ урып, Сержан байға тийиўиме келисип кеттиң. Әўелинде сен келисти дегени ушын қыймай ғарры байға тийсем бе деп ойладым. Ойыма жүрегим бағынбады. Сен болсаң және Хийўада едиң. Излеўге бел байладым. Сөйтип, тәўекел деп байдың үлкен ҳаялына кеңестим. Ол меннен тезирек қутылыўды гөзлеп, есигиндеги дийқаны Рузматты қасыма қосты. Ол сондай адамгершиликли, кисиге мийирман, уяты басым жақсы жигит еди. Маған ҳештеңе деген емес. Бирақ, оның өзин тутыў қәбилетинен, оған байдың үлкен ҳаялы: "Гүлзийба сени сүйеди, сениң менен қашады" деп алдағанын түсинсем де, өзине ырасымды айтқым келмеди. Оған не ушын Хийўаға жол баслатқанымды ақлаў нийетинде "Ерназар ағадан руқсат алайық" дедим болғаны. Бийшара Рузмат сени сыртыңнан жүдә жақсы көреди екен, сөзиме инанып, саған жеткенше асықты. Хийўаға жақынлап бир түп гүжимниң астында дем алып отырғанда изимизден қуўғыншы Сержан бай менен Мәўлен сары жетти. Қорққанымнан дәрриў Рузматқа тығылдым. Байдың жүреги суўырмекен деген пәм менен мен Рузматтың бетинен сүйдим, оған да мени сүй деп жалындым. Ол қушақлап баўырына басты да "қорқпа, жаным, өзим өлмей сени ҳеш кимге бермеймен" деди... Солкарада көп тартыс болды. Рузмат күш бермеди. Соннан олар бизлерди айдап бир жәлладқа көрсетти. Бай уялмай "мына ҳаялымды мынаў жалаңаяқ алып қашты" деп айта баслап еди, Рузмат мениң басымды көкирегине басып турып: "Кәраматлы хан адамы, жәрдем етиңиз, бизлер бири-биримизди мәңгиге сүйемиз, айырылмаймыз" деди. Жәллад оның бир өзине инанбас деген ой менен "ағалар, бизлерди айырмаңыз", деп мен де жылап жалындым... Қалған жағы өзиңе мәлим. Бийшара жигит мен ушын өлип кетти. Мен бахты қара оның өлимине себепкер болдым да, тири қалдым. Бай үйине әкелгеннен кейин еркек болғысы келип, от үрлеўге көп талапланды, бәри-бир алыстыра алмады. Сөйтип мени әлле кимнен қызғанып, қорқытыў ушын күнде көз алдымда айбалта егейтуғын әдетти шығарды. Ҳәр сапары тула беденим жуўлайды, бирақ илажым не, сени келип қутқарар деген дәмем үзилмеди. Сөйтип жүргенде сен пайда болдың. Мениң ийнеўге сүйенип турғанымда, не деп кеткениң өзиңе мәлим. Саған ғәзеплендим де, сеннен өш алыў ушын саған болған ышқыма қылап қылғым келди. Сөйтип Рустемди айландырдым. Ол ҳештеңе түсинбес еди. Айтқанларыма инанып, бай Хийўаға кеткен ақшамында төсегиме кирипти. Оятпапты да. Байдың үйине келгели ондай қатты уйқылаған ақшамым болған емес еди, оянсам қасымда Рустем жатыр, ҳаўлығып бетине үңилсем, қып-қызыл қан. Басы мойнынан бөлинип атыр. Маған таныс айбалта қаны менен бас ушымда. Байдан келген бәле екенин, мени тири қалдырғанының мәниси, аўыл адамларының алдында гүнамды мойныма қойып жүдә аўыр азаплар менен туўрамлап өлтирежақ болғанын түсиндим. Саған ашыў етип уўытын тапсам өле қояйын деп-әм жүретуғын едим. Жеме-жемеге келгенде, жан татлы екен. Оның үстине, масқарашылықта өлгим келмеди. Бойыма әлле қандай күш пайда болғанын ҳәм ондай ақыл басыма қайдан келгенин билмеймен, түргеле сала Рустемниң денесин төлеге сүйреп апарып, топыраққа араластырдым да, ылашықта жатырған ҳаял еситсин деген ой менен, қорққан болып сыңсып жыладым. Ол даўыс берип еди, "апа, қасыма келип жат, қорқып атырман" дедим. Ол бийшара инанып, уйқыдан манаўсырап келе сала мениң көрсеткен жериме қулай кетти. Уйқысы пышықтың уйқысындай еди, басы дастыққа тийиўден пырр етти. Дастықтың астына қолайлап қойған балтаны алдым да, алқымына урдым. Қорқыңқырап урсам керек, бийшара екинши урғаннан соң ғана қыймылсыз қалды. Және өз-өзимнен ҳаплығып, оның да денесин жасырмақшы едим, адамлардың даўысын еситтим де, балтаны бай қалдырған орынға таслап, өли ҳаялдың қапталына кирдим де жаттым. Бай сизлер менен келгенде мен жорта уйқылаған болып жатыр едим...
Әңгимеге уйып қалған Ерназар тикленди.
- Дәл ертек.
- Ҳәр кимге өз тәғдири тил жетпес дәстан, өзгениң тәғдири ертектей түйиледи.
- Бай алжасқанын билмеди ме?
- Бир жола төлени тазалап жүрип сезипти де ҳеш кимге айталмай үстине қалыңырақ қылып топырақ салыпты.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
26. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Енди Ерназар оны урмай еңбеклеўи менен сабанның үстине шығып жатты да, жорта қурылдады.
- Жөгиленбе, мен сениң алдыңда барлық сыннан өткенмен.
Ерназар үлкен көзлерин ашып, Гүлзийбаның қызғыш тартқан жүзине қадалды.
- Сен маған ҳәсиретке толы отлы көзлериңди қаратпа. Сеземен, сениң кеўлиңе жылан қорда салған.
- Шешин, мени де шешиндир, - деди Ерназар терис қарап жатып.
Гүлзийба ғарғып түргелди де, сыртқа кетти.
Ерназар асықпай, қәддин тиклеп, изинен шықты да, оның "Орысы дийўал"ға сүйенип жылап турғанын көрип, қасына келди де аз-маз жибисти.
- Хийўаға барып зиндан қараўылына пул берген сен бе?
Гүлзийба үндемеди.
- Неге Ерназардың ҳаялыман дедиң?
Гүлзийба және үндемеди.
- Уялмадың ба?
Гүлзийба еле лал.
- Инимди босат десең де болмайтуғын ба еди?
- Ерназар, пүткил елде сеннен күшли, сеннен ақыллы адам жоқ, бирақ...
- Сонда не?
- Туўысқан-туўған, қатар-қурбы ең жақсы күнинде, отаўдың сыртқы тутыўы ғана, ал сен мениң отаўымның, мен сениң отаўыңның шаңырағымыз. Қорқпа, үйиңе кирмеймен, мен өзимниң ышқы-муҳаббетимди отаўға теңгерип атырман.
- Ол баяғыда суў бойларында еди.
- Мен еле сол Гүлзийбаман.
Ерназар кекесине мыйық тартты:
- Ҳаяллар пышық тәкаббыл мақлуқ. Тамақ жесе көзин жумады да, тойғаннан кейин аяғы менен аўзын сыпырып, ҳеш нәрсе көрмегендей маңқыйып отыра береди.
- Ерназар, қустаны қылсаң да өзиң бил, мен саған түсиниксиз қалмаў ушын сениң менен ашықтан-ашық сөйлесиўге келдим. Мен баяғы қызалақ Гүлзийба емеспен, оннан бери күн талай-талай шығып батты, Әмиўдәрья Аралға қанша-қанша қоқымлы суў апарып қуйды. - Ол бираз үнсиз турды да, даўам етти. - Баслаған жигитлериң айтқаныңа жүрмегени аўыл арасында дуў-дуў гәп. Аршыл едиң, сол ушын, жәрдемге келдим. Ең әўели, сен мени түсинип ал. Соннан соң кеўлиңниң қандайлығын, басқалардың саған қандай исеним менен қарағанына ой жибересең.
Шаршаған Алакөз дийўалға арқасын тиреп, маңлайын қуяшламаға берип жүресине отырды:
- Сөйлей бер.
- ...Билесең, мен атқосшылар әўладыман. Бийлер мениң бабаларымды "халқым" деген. Анам байғус мениң нашарлығыма қарамай, елдиң атақлы кисисине хызмет етиўимди нәсиятлаған еди. Байғусты тыныш тыңласам да ишимнен қарсы едим, соң бәрин умыттым. Ержеткен соң тәғдир және есиме салып, бир гүресте сениң жеңисиңниң гүўасы болып, ҳалымды билмей, тап усыған хызмет етейин деген едим, бара-бара сени тап меники болса екен деген қыял жүрегиме уялап, саған өзимди билдириўге тырыстым. Көп күнлерге шейин сениң аўлақта болатуғын гезлериңди аңлыдым. Ақыры, жалғыз өзиң теңиз бойына шықтың. Мен изиңнен қалмай ерип, қамыс арасында жасырындым да муңлы қосық айттым, шыңғобыз шерттим. Ескермедиң. Ақыры, шыдамай жортаға өзимди суўға аттым. Сонда суўға кетип баратырған бир жетимге сениң жаның ашып, изимнен суўға атылдың. Жетимниң көрмеген аўыр мийнети бола ма? Мен сондағыдай суўық суўға талай-талай сүңгип шыныққан едим. Сонда да сен жеткенше батып-шүмип, анық услағаныңнан қуўанып бийҳуш болдым. Сен мени жағаға шығарып суў көйлегимди шештиң де, денеме қарап отырып ышқы еттиң, аймаладың, аймаладың, изинен сүйдиң. Ҳәтте, аш қасқырдай маған тасландың. Мен сонда балалық пенен сениң ҳәрекетлериңе қанша қуўанғаныма тил жеткере алмайман. - Оның даўысы кем-кем дирилдеп, сөнип баратырған отқа мегзеди. Ерназар жүдә берилип тыңлай баслады. Гүлзийба әстен сөйлей берди. - ...Соңынан сенде еркеклерге тән қызығыўшылықтан басқа ҳештеңе оянбады. Мен сорлы қоя алмадым. Ең болмаса, қараңды, басқан излериңди көрип жүриў ушын аўылыңа көшип келдим. Балалығыма қара, сонда ҳәр күни азанда турып Рабийбиниң өлгенин тилейтуғын едим. Мениң бахтыма, сен зинданға гирипдар болдың. Үкеме я өзиме өмир емес, сениң азат болыўыңды тиледим. Азат болып келдиң. Енди сениң менен ушырасыўға, сөйлесиўге таярландым. Көкирегиме түйдеклеген әндийшелериме жуўап алыў ушын көп-көп сораўлар үстинде ойландым, соннан саған үш сораў берип-әм үлгердим. Бирақ, сол кеште суўатқа изимнен бардың да, және балалығымнан пайдаландың. Ой, айтпай-ақ қояйын, көзиме жас келеди.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
25. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
* * *
Дүньяда адамнан күшлирек ямаса әззирек, адамнан батырырақ ямаса қорқағырақ, адамнан ақыллырақ ямаса напәмирек, түсиниўи қыйын қоспалы, өзгермели қайсы мақлуқат бар? Не ҳаққында ойлап, не жөнинде қыял сүр, бәршесиниң баслаўшысы болып көз алдыңда адам турады. Сол ушын шығар, адам ылайдан жаратылған дейди, себеби, ылайдан қай сүреде, қандай нәрсе соға беретуғыны есапқа алынып, сөйделинген болса таажип емес.
Ал, минези ме? Әне, ең қоспалысы, түсиниксизи усы!
Ерназар алакөз Михайловты, оған ерген Теңел менен Қәллибекти узатысып, қайтысын өз жолдасларының үйли-үйине тарқасыўына руқсат берип, тоғайдағы жалғыз қасқырдай бир өзи қайтып киятырғанда тап усы тақлетте ойлап, басқаларды түўе өзин-өзи түсинбей, гейпара демлеринде өзиниң адам ямаса әйтеўир мақлуқат екенин айыра алмай, мийи шыр-шыр. Гә атынан түсип, өзин оннан артық санамай қатарласып пияда жүрди.
Не деген алданыў!
Адамларға не керек?
Өзине не керек?
Ендиги қыял: гә аяғынан жер бастырып, гә ерге мингизип киятырған шым-шытырық ойларын, иске аспаған әрманын, барлық сәтсизликлерин анасына айтып жарылыў. Оннан соң тезирек өле қойыў. Сонда ғана мийин жеген бәрше машқаладан, бас-аяқсыз түсиниксиз ойлардан биротала қутылады.
- Ассалаўма әлейкум, Ерназар аға.
Ол басының ишиндеги көп елестиң бири шығар деген ой менен үндемеди. Даўыс және қайталады. Ерназар иркилди.
- Кимсең?
- Мен Бердақпан, Ғарғабайдың баласыман.
- Сен Қарақум ийшанға қатнап оқып жүргениң жоқпеди?
- Жақында қуўып жиберди.
- Неге?
- Шайырлығымды жақтырмады.
Ерназар оның ойнақшыған көзлеринде шаршағанлықтан көре көп наразылықтың изин аңламай, қабағын үйди.
- Сорлы жетимниң қалтасына теңге салсаң, түби тесик шығады екен-дә, иним. Әкең жарлы, елиң жарлы. Оңлырақ, диянатлырақ билим алып, әкеңе, елиңе пайда тийгизсең болмай ма?
- Ерназар аға, шаршағансыз.
Жалғыз өзи тоғай аралап тәбияттың гөззаллығына мәс болып жүрген жас шайыр және тоғайға сиңип кетти.
Ерназар сол демде-ақ, ким менен ушырасқанын умытты.
"Орысы дийўал"ға және айналып келип, оның гедир-будыр ызғар дийўалын жабадай қоллары менен бир майдан сыйпалады, соңынан ашыў менен түкирип жиберип бир тепти де қайтып көргиси келмей ғырра изине айналды.
- Ҳа, Ерназар, барлық ашыўың сол дийўалдамеди?
Ол өзине таныс Гүлзийбаның даўысын еситсе де, көргиси келмей, ақбоз аты менен қатарласып пияда кете берди.
Гүлзийба атынан түсип жетелеп, оған теңлести.
- Усылай ететуғыныңды билип, ашыў менен тоғайда қалып қоймасын деп келдим.
Алакөз адымларын пәсеңлетип, оны урып жибериў ушын қолын мушлап турды да, өзин басты.
- Неге урмадың?
- Ҳәй, сен, не бәлесең өзиң?
- Адамман, ҳаялман!
Гүлзийбаның сабырлылығы оған түйрелген пышақ болып, енди ғана бас көтерди.
Гүлзийба тойға баратырғандай болып кийинген еди. Алакөз бир шекелеңкиреп қарап, жақтырмай мурнын жыйырды.
- Менде не жумысың бар?
- Сен шаршағансаң. Анаў қосқа жүр, дем ал.
- Онда ҳәзир адам жоқ.
- Билемен. Сол ушын келдим. Жүр.
Ерназардан ерк кетип изине қайтты.
"Орыс дийўал" қасындағы қостың кийиз ғалыларын ҳәр ким бөлисип әкетип, астына төселген сабан тозаңғытып шашылып жатыр еди. Гүлзийба оларды жөнлеп төсестириўге киристи. Алакөз оның қолынан услап тартып жығыўға нийетленип еди, Гүлзийба қағып жиберди.
Ерназар тентиреклеп кетти.
- Ғарры байдың көп дүньясының пуўы көтерип етиң қышып келгениң жоқ па?
- Отыр!
Ерназар оның буйрығына ерксиз бағынып, босағаның алдында үнсиз ғана малдасын қурынды.
- Сени аўыл ағасы деп арзы айтыўға келдим.
- Сөйле.
- Қыз бала басқа үйдиң шырасы дейди, мен болсам жанбадым.
Ерназар кек етип күлди.
- Қыз бала! Енди кимге тиймекшисең? Мәдирейим алмады ма? Жийениң Мәўлен сарыға тий.
- Сен әбден шаршағансаң. Сабанның үстине шығып жат, мен аяқ-қолыңды қысайын.
- Маўыққан пышық!
- Делбе болайын деп турсаң, қәне, жат, - деп ол түргелип, қолынан сабанның үстине қарай тартып еди, гезегине ол қағып жиберди, Гүлзийба жығылса да, көзди ашып-жумғанша түргелип және асылды.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
24. 03

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Алакөз және Михайловқа қарады. Ол қыранлардың кейпи-кәрақтын көрип турғаны ушын мәжбүрлеўге тартынып ийнин қысты.
- Ерназар, қәне кеттик, - деди Алакөз.
Михайлов, Генжемурат, Зарлық және еки-үш атлыдан басқа ҳеш ким дәрпенбеди. Алакөз тоқтады.
- Мәйли, барып қайт, бирақ Генжемурат пенен бирге кетиңлер.
Бала Ерназар өзине исеним кемигенин түсинсе де, усынысқа қарсы шықпай, исти тезлетиў ушын шеткериледи.
Алакөз ийшанды жолдасларынан айырмай "Орыс дийўал"дағы қосқа алып қайтты.
...Бесинши күни кеште бала Ерназар менен Генжемурат жетип келди:
- Бәри ырас!
Ийшанның жүзиндеги өзине исенимлилик, кеўилхошлық басқаларға толығы менен өтти. Алакөздиң жүрегине пышақ қадалғандай шып-шып терге түсти.
- Ерназар, бахытлы адамсаң! - деди Мәдирейим. - Изиңе ердик, бәримиз бахытлы болдық. Енди әндамлы тарқасқан жөн.
- Мәдирейим дурыс айтты, Ерназар аға, - деди бала Ерназар. "Аға бий"ди баслап бийикликтиң жол-жобасын үйреттиңиз, даналық үйреттиңиз, "қарақалпақ қыранын" дүзип қыйынлыққа төзиўди, атқа миниўди үйреттиңиз. Бизге орыс патшалығы да усыннан артық ҳамал бермес еди. Оның үстине Бектөре деген жетим жаманкени айтпайсыз ба, тутылса да бизлерди сатпапты.
- Қайда екен?
- Сөйлемегени ушын сыртқы дәрўазаға асыпты. Еле асыўлы тур.
Ерназар Алакөз жүдә аўыр гүрсинди, жер солқылдағандай болды.
Зарлықтың деми тығылып дирилдеңкиреп сөйледи.
- Бала гезимде "қаўын-қаўын" деген ойын болатуғын еди. Ҳәмме жарыспаққа топырақтан қаўын соғатуғын еди дағы, оңлап соғалмаған биреў өзиникин бузып, "ойынды ким бузды, пәленше деген жин бузды" деўден ҳәмме соққанларын жарыспаққа бузатуғын еди...
- Зарлық, бул жерде жинли жоқ, - деди Мухаммедкәрим.
- Ерназар аға, енди елге, жигитлерге өкпелемейсиз, - деди бала Ерназар. - Бирлик, сыйласық деген усындай болады. Аман-есен бәле-қададан қутылдыңыз, енди бала-шағаңыздың алдына барып, аўылыңыздан хан салығын өндириўди тезлетиңиз.
- Қолдың исине де бас айыплы. Оңлы бас бола алмадым, - деди Алакөздиң гүрсиниңкиреген ҳаўазы.
- Жигитлер, кеўлиңизге келсе де ханның өтинишин айтайын, - деп ийшан жүрип кетиўге ыңғайласты. - Араңызда орыс сақлаўға хан наразылық билдиреди. - Ол жуўап күтпей-ақ алға жылысты. Ийшанның изин ала ҳәмме қозғалаң тапты.
Қоста тек Михайлов, Алакөз, Генжемурат, Зарлық қалды. Алакөз өзине наисеним көзлерин тиккенине Генжемураттың ашыўы келди:
- Не ушын?
- Ҳеш, - деди Алакөз тоғайға сиңип баратырған ең соңғы атлының изине узақ сығаланып. - Бир данадан биреў "қалай дана болдың? деп сорағанда, "таўдай-таўдай қәтелерден соң дана болдым" деген екен. - Ол бирден Михайловқа бурылды. - Егер жол басласаң, бизлер-ақ еремиз.
Михайлов узақ ойланып отырып жүдә аўыр гүрсинди, басын шайқады.
- Әўелги топ бузылмай жүргенде қандай жақсы еди. Бул түсиниксиз дүньяда патшамыздың базы сиясаты да түсиниксиз. Ол елиниң арзы-аўҳалын айтыўға келген аз санлы адамларды қашқынлар деп түсимсиз ҳамалдарларының қабыл етпейтуғын ўақытлары да болады.
Зарлық биротала тилден, қулақтан айрылған секилли, көзлери ошақтың суўық күлине қадалыўы менен қалды. Алакөз де сондай кейипке түсти. Генжемураттың жуқа еринлери қымылып, жолдасларының кейпин бақты.
Алакөз Михайловқа аянышлы, жалынышлы сораў нәзери менен бурылды:
- Бул неликтен?
- Жигитлериңди, халқыңды бириктиретуғын бас мақсетиң түсиниксиз болғаны ушын саған исеним кем. Баслы күш исеним! Халық исенбесе, ҳештеңеге қол урмайды.
- Исеним, исеним! - деп сарсылды Алакөз. - Қудайдан басқа кимге исенеди бул журт?
- Табыў керек. Әўели халықтың ханға, ийшанға исенимин кемейтиў керек. Орыс патшасы Иван Калита ҳаққында еситкенбисиз?
- Еситтик, - деди Алакөз.
- Ҳәзирше соның жолынан пайдаланыўыңызға туўра келер.
- Мейли, асықпайық. Бирақ бир өтинишимиз: изиңизге еки ақыллы бала ертсек, орыс билимин үйрениўине, еплеп оқыўына жәрдем ете аларсыз ба?
- Бул болады.
Далада атларға қараўыллап атырған Теңел менен Қәллибек ишке шақыртылды...
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
23. 03