Baxıtlı SARÍBAEV

Төлепберген Қайыпбергенов
Уйқысыз түнлер
Повесть
Бирақ булар машинадан он-он бес метрдей қашықлаған ўақытта душпан бомбардировщиги пайда болады. Бомбалайды. Булар топыраққа көмилип қалады. Әллен ўақыттан соң, басқа жолдасларының көмеги менен тикейеди. Қараса, аўдарылған машинаның жанындағы шала жансар жарадарлардың түги қалмай, парра-парра болып кетипти. Солдат қойнында талықсыған нәрестениң бир көзинен қан ағып турғанын көреди. Аптечкасы менен жылдам таңады да шинелине орап, алып кетеди. Аўзы менен суў береди, нан шайнап береди... Үшинши күни бир атакаға кетер алдында командири санчастьқа тапсырыўды буйырған соң ғана нәйилаж бизге әкелипти. Болмаса, үйине қайтқанша, өзи менен алып жүрип, қайтарсын әкетпекши екен. "Ўақытша тапсыраман, кетерде бәри бир әкетемен деди..." деп ескертиў жазыпты.
Елена Семеновнаға ҳәммесин айттым. Ол "Қызым, есиң бар ғой, ашшы болса да ҳақыйқатлық жақсы. Қабыллаўшының жазыўына қарағанда сол машинада анаңның өлгени тақыйық. Ал енди қайсы аўылдансаң, атың ким болған, бул да белгисиз. Тири болса әкең излер дер едим, бирақ ҳеш дәрек көринбейди" деди.
"Мени өлимнен қутқарған солдатты излесем ше?" дедим. Изле, рахмет айт деди. "Рахмет аз" деп ойладым ишимнен.
Сөйтип Каракалпаков деген солдатты таўып бериўин өтинип, областьлық милиция басқармасына хат жибердим. Үш айдан соң жуўап келди. Мени "Ҳүрметли Гүлзар Қарақалпақова" деп жазыпты. "Ҳүрметли" деген сөзди сонда биринши рет еситтим. "Қарақалпақов" деген фамилия оғада сийрек ушырасады екен. Сол ушын олар "бул фамилия руслар арасында сирә болған ба?" деп, өткен әсирден де архив аўдарыпты. Өткен әсирде Владимир Каракалпаков деген рус художниги болған екен. Соның әўлады ма деп излестирипти. Қайда маған ондай белгили адамның қызы болыў?
Буннан тысқары олар Қарақалпақов деген еки фамилияны Қарақалпақстан АССР ынан таўыпты. Биреўи қазақ жигити екен, армияға бармаған, жасы жетпеген. Екиншиси Қарақалпақов емес, "Ғалпаков" екен, түркмен жигити, армияда 1941-жылы болып, урыстың дәслепки гезинде өлген. Басқа дерек жоқ. Хаттың ақырында "Личное делоңыздан көширме жибериң" депти. Тез жибердим. Және жуўап келди. "Бизиң ойымызша, ол солдат Каракалпаков емес, қарақалпақ солдаты болыўы тийис. "Вы сами кто?" дегенде түсинбей фамилиясының орнына миллетин айтқан. Шаршап жүрген санчастьтағылар уйқылы-ояў отырып, миллеттиң атын фамилия қылып жиберген. Былайынша айтқанда, сизиң фамилияңыз пүткил бир миллеттиң аты. Өз атыңызды да тексердик. "Гүлзар" деген ат қарақалпақ қызларына қойылатуғын әййемги атлардан. Қарақалпақларда, ҳәттеки "Гүлзар" деген халық намасы да бар екен. Өткен әсирдеги қарақалпақ халқының классик шайыры Бердақтың "Ақмақ патша" деген дәстанында да Гүлзар деген қыздың аты бар. Биз усыларды анықладық. Соның ушын арзаңыздың бир данасын көширтип, Қарақалпақстан АССР ына жибердик. Жуўабын өзлери жазады..."
Елена Семеновна маған: "Гүлзар, түсиндиң бе? Оның саған өз фамилиясын бермегени - жеке даңқтан миллетиниң даңқын артық қойғаны шығар", - деди.
- Қандай жақсы адам! - дедим таңланып.
- Жақсылыққа жақсылық ет, Гүлзар! Бул алжасық емес. Өзин қойып, сени пүткил миллетине қыз қылған бул адамды "аға" десең арзыйды, - деп салды ол.
Ойланбастан: "Аға!" деп көрген едим, жүрегиме әлле қандай йош кирип, бойыма жигер енди.
"Бәлким, аға дермен" деген сөздиң аўзымнан қалай шыққанын билмеймен, Елена Семеновнаның да жүзи жадырады. "Сен детдомға аўысқан соң, ол кетерде табалмай, бәлким, еле "мой дочь Гулзар" деп жүрген шығар" деди.
Буннан кейин көп ойландым. Жекке жүрип түнлерде де ойландым. "Қанар" ҳаялдың айтқаны есиме түседи. Маған өмиримде сирә "аға" я "апа" деў буйырмаған ба? - деймен. Жоқ, жоқ... өз фамилиясын аз көрип, миллетиниң атын берген қарақалпақ солдатын излеймен. Мени бир миллетке қыз қылған бул адамға рахмет аз, "аға" деймен, "аға", - "Қарақалпақов" - бул сөзлер мени илҳамландырады, себеби, мени дүньяға екинши рет әкелип, өмир бағыш еткен сөзлер еди булар.
Сегизинши класты питкергеннен соң, кетемен десең детдом руқсат етеди. Жасың жетсе, паспорт әпереди.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
19. 09

Төлепберген Қайыпбергенов
Уйқысыз түнлер
Повесть
Бир күни бир ҳаял келди. Өзи жүдә семиз екен. Толы қанардай десең де болады, тек парқы қыймылдаған аяқлары бар. Ол ҳәммеден өтип келип, мениң қасыма иркилди. Ийегимнен көтерип, бетиме үңилди. Елена Семеновнаға қарады. Ол басын ийзеп, күлимлеп, әлле нәрсени мақуллап турды...
Балалар:
- Поздравляем... - деп атымды айтып үлгерген жоқ, ол ҳаял ийегимди жиберип, үндеместен кетип қалды. "Гуля, ол сениң көзиңди қәлемеди" деп салды қасымдағы бир қыз. Тәрбияшымыз шыдамай, ол ҳаялдың қасына келип: "берман жүриң!" деп ертип кетти.
Бизлер тарқадық. Тәрбияшының бөлмесиниң алдынан өтип баратыр едим, иште Елена Семеновна менен "қанар" ҳаялдың қатты-қатты бақырысып атырғанын қулағым шалды. Елена Семеновна "Ладанлық еттиңиз, баланың зейнине тийдиңиз" десе, анаў ҳаял оған: "Сиз оны маған таңбақшымысыз? Бир көзи гүлли ғой. Қыз ашылған гүлдей болыўы керек, ол солыған гүл, ғумшаламайды. Ержеткенде жигит алмайды... Ақлықлы бола алмасақ...", - деп жеңислик бермей атыр екен. Мен олардың гәпиниң тийкарғы мәнисине ол ўақытта түсинбеген менен, "қанар" ҳаялдың пәнтинен пысым қурып, тула беденим титиренди. Сол күни өмиримде биринши мәртебе өрели таңды кирпик қақпай атырдым. Мени қайткенде әкетер екен? Ол өз анам ба еди я басқа ма? Көзимниң не зәлели бар оған? Басқалардай көремен, сөйлеймен, жуўыраман, деймен өзимнен өзим. Ҳәмме қызлар уйқылап атырғанда мен кроватымда былай-былай аўдарылып түстим де жаттым.
Ертеңине Елена Семеновнаға келип, мениң қандай әменгерим бар екенин, ата-анамның бары-жоқлығын ашық айтыўын сорадым. Ол ырасын айтты. "Анықланған. Сениң ата-анаң жоқ" деди. Ол ҳеш ўақытта алдамайтуғын еди, инандым. Енди ата-аналы боламан, олар қолымнан жетелейди деген үмитим биротала үзилди. "Ата-аналар келеди" деген ғалаўыт көтерилгеннен мени ҳеш ким көрмейтуғын бир мүйешке қашып барып отыратуғын болдым.
Сегизинши класста оқып жүргенде үмитимниң жаңарыўына бир саңлақ көринди. Ата-анасы өлген деп жүрген бир қыздың әкеси табылып, излеп келип, әкетти. Бул ўақыя мениң де көкирегиме ғулғула салды. Парасатсызландым. Не ушын мениң ата-анам табылмас екен деген қыялға берилдим. Үзилген үмитим жалғанатуғындай сезилди.
Тәрбияшымызға ойласыўға барып едим, ол:
- Сениң де бир әменгериң табылса тәәжип емес, қызым. Бирақ өзиңниң де есиң енди, детдомға келгендеги личное делоң менен танысып, излеў хат жазып көр, - деди.
Тәрбияшымның кеңеси мақул түсти.
Архивтен личное деломды алдырдым.
Таныстым.
1942-жылдың июнинде Орта Азиялы бир солдат мени Арқа Кавказдағы аўылына жақын орналасқан бир санчастьқа әкелип тапсырыпты. Солдаттың сыртқы көриниси: Ири геўдели, ийинли, қара муртлы, бирақ русшаны оғада аз биледи деп жазыпты. Личное дело толтырған қабыллаўшы солдат пенен болған гүрриңниң басын сол турысында жазыпты.
- Как звать девочку? - депти қабыллаўшы.
- Мой дочь Гулзар пиши, Гүлзар, имя Гүлзар, - депти солдат.
- А Вы сами кто? - депти қабыллаўшы.
- Я кто? Я каракалпақ, я солдат каракалпак, - депти ол.
Солдаттың русшаны жақсылап билмейтуғыны ушын ба, қалған жағында сораў-жуўапсыз, тек қабыллаўшының өзи личное делоны толтырып, аты деген графаға "Гүлзар", "Фамилиясы" деген графаға "Қаракалпакова" деп жазыпты. "Отчество" деген графа бос тур. "Миллети" деген графаға "русская" депти.
Басқа гәп жоқ. Изинде қабыллаўшының ескертиўи бар екен. Солдаттың шала-шарпы айтыўы ҳәм ымлаўлары бойынша, ол бул қызды минаға тап келип аўдарылған жүк машинасының қасынан жарадарлар, өлилер арасынан алып шыққан. Машинадағылар эвакуация қылынғанлар болса керек. Гилең балалы ҳаяллар, кемпир-ғаррылар екен дейди. Солдаттың бул қызды алып шығыўы таңланарлық. Машинадан қулағанлардың арасынан бас көтергени болса, душпан снайпери белгисиз тәрептен атып сулайтып турады. Соның арасында жылаған бала даўысын еситип, солдат машинаға қарай жуўырады. Командири "жат" десе де тыңламай, машина қасындағы жарадарларға жетеди. Мынаў әкелген қызы бир өли ҳаялдың емшегин сорып сүт таба алмай шырқырап атыр екен. Жылдам, оны көтерип кейин бәскен. Қыздың өмири бар екен, екеўине де душпан снайпериниң оғы тиймепти.
(Даўамы бар)
t.me/BaxitliSaribaev
18. 09

Төлепберген Қайыпбергенов
Уйқысыз түнлер
Повесть
Сиз Гүлзар Қарақалпакова ҳаққында, бәлким, билмейтуғын шығарсыз. Билиўге арзыйды. Ол орта бойлы, айдай ақ жүзине сәл сүйирлеў қобаға мурны жарасқан, бийдай рең шашын бир бурым етип желкесине таслаған, бир көзи жасалмалы, жигирма жаслардың шамасындағы рус қызы. Медсестра...
Жоқ, абзалы, сиз оның өз әңгимесин оқың.
... Детдом туўралы түсинигиңиз болса керек. Ҳәтте ҳәзирге шекем, биреўлер асығыслы түрде шырпа-шырп аўқатланып атырса, "қарай ғой, мисли детдомның баласындай" деп дәлкеклейди. Бул дәлкек емес, шынлыққа сүйенип айтылған гәп.
Урыс ўақтында, урыстан соңғы дәслепки жылларда да детдомда жасаў ҳәзиргидей емес еди. Асықпай кәмине келтирип аўқатланыў қайда? Күшли балалар өзлериникин түўесип, әззиректикине бас салатуғын еди. Сол ушын былбырақ болмаў керек. Шала-пала шайнап мәжбүрий түрде өрли-ғурлы жутасаң. Тамақтан өтсе өзиңдики.
Балалардың көбиси детдомнан кеткенди жақсы көретуғын еди. Буған мүмкиншилик те болып турды. Ара-тура бийтаныс ата-аналар келип ишимизден биреўлерди "балам-балам" деп әкетеди.
... Мен соң билдим, олар бийперзент ата-аналар екен. Жетимлерден бала қылыў ушын асыраўға алады екен...
Детдомнан бас пүкил кеткен балаларды көшелерде ушыратып қала қойсаң, аўзыңның суўы қурып ҳәўесиң келеди. Себеби, жақында ғана сениң менен бирге жүрген баланың я қыздың қолынан ағасы ямаса анасы жетелеп барады, екинши қолында мороженое болады. Ямаса әлле қандай әжайып қуўыршақты қолтықлап өтеди. Гейпаралары кешеги сениң менен отырғанын умытып:
- Анаған қара, нан сорап турыпты, - деп қолынан жетелеген ағасына я анасына сени көрсетип ермеклейди. Онысы менен турмай "машшеў, мениң шокаладым бар, қуўыршағыма қара..." деп көзиңди қызықтырады. Езиўи жыйналмай күлип, ишиңе от жағып кетеди.
Бир жола Вера деген қызды анасы ертип келди. Вера буннан бир ай илгери ғана мениң менен бир столда отырып аўқатланатуғын еди. Түнде бир кроватьта жататуғын едик. Қарасам, кийимлери өзгерип кеткен. Қардай ақ жипектен көйлек кийип, шашына ақ жипектен лента тағыпты. Мисли ақ гүбелек болған. Қолында резинка қояны бар... Ҳәммениң ҳәўеси кетти.
Анасы Вераны бизлерге қосып:
- Азмаз ойнап маўқыңды баса ғой, қызым, - деп өзи тәрбияшылар отыратуғын бөлмеге кирди.
Ойнадық. Вераның резинка қоянын алма-гезек үплеп ойнадық. Соның арасында балалардың биреўи оның қоянын алып қашпасын ба? Вера "Апа!" деп бақырып жиберди. Жердиң астынан зоңқ еткендей, апасы пайда болды да, қашып баратырған баланың изинен апыр-топыр жуўырып жетип, Вераның қоянын әкелип берди. Вераның үсти-басы шаң болып қалған еди, қақты. Көзлериниң жасын өзиниң сүттей аппақ шаршысы менен сыпырып, маңлайынан шорп-шорп сүйди де, мойнына отырғызып, кетип қалды. Вера жүдә қуўанышлы, дизилген ақ моншақтай тислери жылтырап, анасының мойнында бир букет жанлы ақ гүлдей болып кетти. Бизлерге алақандай ақ шаршысын қайта-қайта былғады. Бунысы қараңғыда түн ишинде қолына шырақ көтерип, басқаларға жол көрсетип баратырған ертектеги кәраматлы перилерге усады.
- Вера қандай бахытлы? - дести балалар оның изинен узақ қарасып.
"Бахыт", "бахытлы" деген сөзлерди балалар көп айтатуғын еди, усы сөзден кейин ғана "бахытлы" деген сөздиң шын мәнисин уққан болдым.
Тәрбияшымыз Елена Семеновнадан ара-тура "мениң де апам бар ма? Ағам бар ма?" десем, "бар, келип қалады" деп, дәмелендиретуғын еди. Сол күннен баслап апамның тезирек келиўин күттим. Верадай бахытлы болыўды ҳәўес еттим-дә!
Ара-тура келип кететуғын ата-аналардың биреўи меники болып, мени де қушақласа екен, әкетсе екен, дейтуғын болдым.
Детдомға қай күни ата-аналар келетуғынын алдын ала билиўге тырысаман. Билип алсам, сол күни өзимди жүдә жөнлестирип, бет-қолымды қайта-қайта жуўаман, үзилген сәдебимди тағаман, илинбегенин илдиремен. Ботинкамның баўын дурыслап байлайман. Қулласы, мүсиндей тап-таза болып тураман. Тәрбияшымыз "бәрекелла, Гуля" деп өтип кетеди.
Бирақ келген ата-аналардың ҳеш қайсысы маған дыққат аўдармайды, аралап жүрип-жүрип, бир қыздың я баланың қолынан услайды. Сол ўақытта ҳәмме бир аўыздан:
- Поздравляем, Вова! Поздравляем, Лена! - деседи.
(Даўамы бар)
t.me/BaxitliSaribaev
17. 09

Жақсы көрдим анам асқан тағамды

Шын кеўилден ғана бөлинсе дыққат,
Мазалы болады ҳәр қандай аўқат,
Берилгендей шексиз меҳир-муҳаббат,
Дәми бөлек анам асқан тағамның.

Қайсы жан унатпас асты татымлы?
Бир өмирге таңлайымда татыды,
Ҳәмийше арттырған күш-қуўатымды,
Сыры бардай анам асқан тағамның.

Қәдирлеп еңбегин, жүрек ықласын,
Ким усынса сыйлап татаман асын,
Алғыслап қояйын айтып ырасын,
Жақсы көрдим анам асқан тағамды.

Сапар шексем көп ўақ өтпей арадан,
Сағынышым артып үйге бараман,
Парызымды аңлап хабар аламан,
Жегим келип анам асқан тағамды.

Шынында да, палмекен я қосқаны?
Қараўдан-ақ иштейимди ашады,
Өмирдиң ләззетин сезип жасадым,
Татқанымда анам асқан тағамды.

Қайғырады жүрек жалғап алғыл деп,
Дәми жаққанлықтан тоймайман-аў жеп,
Мәртебели аппақ сүтине мегзеп,
Жақсы көрдим анам асқан тағамды!

16-сентябрь, 2024
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

17-сентябрь сәнесинен баслап Өзбекстан Қаҳарманы Төлепберген Қайыпбергеновтың "Уйқысыз түнлер" повестин каналымызда берип барыўды нийетледик. Каналымызды турақлы түрде қызығыўшылық пенен бақлап киятырған қәдирданларға миннетдаршылығымызды билдиремиз.
Бәршеңизге рахмет!

@BaxitliSaribaev

Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
Жумысты оқып шығып, бир жуўмаққа келдим. Буны тексерген адам қылдан қылаў излеп баҳаны пәсейттириўге ҳәрекет жасаған. Жумыс бес баҳасына турарлық емес. Бирақ "төрт" баҳасын қойса болады. Соның ушын да "үш" қойылған жерин сызып "төрт" қойдым да жибердим.
Қыз қатты қуўанып кетти.
- Рахмет, муғаллим сизге. Басқа пәнлердиң ҳәммеси "төрт" еди.
- Қайсы районнансаң?
- Тахтакөпирден. Ағам трактордан жығылып больницада жатыр еди. "Үш" алып қойғанымды еситсе қапа болады.
Қыз көп рахметлерди айтты да шығып кетти. Енди Қайыпназаров деген баланың жумысын қолыма алдым. Бул ликбезде оқыған адамның қолынан жазылғандай ирсек-тирсек жумыс бес бет еди. Оның үстине бир илимпаздың қолынан жазылғандай мағаналы. Тап оныншы класстың балларында усындай пикирлер болады деп те ойлаў қыйын. Жазылыўы азмаз патас демесең, қәтеси жоқ. Бирақ бул "жазыўшысымақ" баланың математика факультетине тапсырғанына ҳайран болдым. Демек, бул шығарма да баланың өз пикири менен жазылмаған. Тек баҳаны күшейтиў ушын исленген ҳийле болыўы керек...
Мен сираретамды тутандырып сыртқа шығып кеттим. Университет алдында адамлар сийрексип, имтиханлардың тамам болғанлығын сездирип турар еди. Шетки скамейкалардың биринде муңайып отырған бир қызды көрдим. Ол имтиханнан жығылып қалған болса керек. Бирақ кеўлинде университетке кириўге талпынған үлкен әрман сезилер еди. Адам ҳеш ўақыт сүринбесе екен! Бирақ олай болыўы мүмкин емес. Ҳәмме байраққа талабан болғаны менен, байраққа жиберилген отыз аттың тек үшеўи ғана байрақ алады. Билим жарысында ең баслы сейис - китап. Китапқа зейин берген адам ҳәр қандай жарыслардан да сүрникпей өте алады. Өмирдиң өзи жарыс. Оның өз алдына әлўан имтиханлары бар. Илим китабының шәшмесинен нәр алып оның таслы соқпақларынан қорықпастан тырмасқан адам ғана өз мақсетлерине жете алады. Өмирдиң өзи адам ушын зор имтихан!

Повесть жуўмақланды.
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
16. 09

БИР ҲӘМЕЛДАР ЖИГИТКЕ

Көзиңде нур, жүзиңде қан қалмаған,
Мәжбүрлейсең қатты сөзге бармаға.
Тар геўдеде бул не деген көкирек,
Бундай көкирек жарасады арбаға.

Ғәрезиң жоқ адам келген ўағында,
Суп - сур жүзиң және сусайып кетер.
Өзиңнен күшлини көрген ўақтыңда,
Жампаңлап, аяғың қыйсайып кетер.

Көкирегиңди басып сәл - пәл оданда,
Ызғарланып, бола берме ызалы.
Ең болмаса, сөзиң жоқ па адамға
Сорап шеккен сигареттей мазалы.

Жаман сөз ол пытыра қорғасындай,
Қуйы пәслик етпе, менменлик қылма.
Тилиңе сақ бол - қаланың ғарғасындай;
Аўылдың ийтиндей әўпилдек болма ...

ИБРАЙЫМ ЮСУПОВ. Октябрь 1994 - жыл.

Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
- Сениң есиң дурыс па өзи? Туўрылық дегенде нени түсинесең өзи. Адамды дурыс баҳалаў. Либерализмге берилмеў. Қәтереге қулақ салмаў. Түсиникли ме? Сени адамлар мақтағанға дурыс жигит шығар, десем, қалай-қалай болып кеткенсең өзиң?!
- Туўрысынан болса, еки...
- Еки болса, еки, - деди Шамурат Әбдимуратович столға бармағын тарс еткизип. - То есть. Сен оның еки екенлигин қайдан билесең? Бизлер бул жумысты жаңа ғана айтысып отырмыз ғой.
- Улыўма мен еки оттың арасында қалдым, Шамурат Әбдимуратович. Жаңа жуўаплы секретарь усы жумысты ректор айтты, унамлы баҳа қоясаң, деп кетти. Ал, сиз... - Арғы жағын айта алмадым.
Оның бундай ашыўланғанын ҳеш ўақытта көрген емеспен.
Дәрҳәл жуўаплы секретарьды шақырды.
- Сиз ким менен ойнап жүрипсиз?! Енди мениң менен ойнаўға қарадыңыз ба?
- Билесең бе, сол Жамаладдиновтың университет ушын қаншама ширкеў екенлигин. Мектепте барлық сабақларынан үш. Бул жерге келип, қалай математика ҳәм биологиядан "төрт" алады.
- Танысқың келсе мине! - деди үш-төрт арзаны бирден ылақтырып. - Буны мектепте бирге оқыған баллары жазған. Және мениң атымнан айтыўға қалай тилиң барды?!
Жуўаплы секретарьдың жүзинде қан қалмады.
- Мени кешириң, Шамурат Әбдимуратович.
- Кешириў де гәп пе? Сени судлаў керек. Сендей адамларға исенип... Бар, жумысларды тапсыр. Жуўаплы секретарь болатуғын адам табылады.
Жуўаплы секретарь аяқлары босасыўы менен есикке қарай жүрди. Албырағаны соншелли, еки мәртебе басын есикке урып алды.
Мен де оның изинше сыртқа шықтым. Енди маған ҳәмме нәрсе рәўшан еди. Коридордың мүйешинде муңайып турған жуўаплы секретарьды көрдим. Ол жаңа ғана болып өткен кеўилсизликтиң себепшиси сен дегендей, қабағын үйип қарады.
- Келип сүйинши сорапсаң-дә, - деди ол кекетип.
- Жоқ, қайтама өзи қызығып қалды.
- Өзимнен де болды, - деди ол аўыр гүрсинип. - Араға түсиўге болмайтуғын бала еди...
Ертеңине жуўаплы секретарымыз өзгерди. Ҳәмме экзаменаторлар имтиханға тең қатнаса баслады. Бирақ енди кеш еди. Ҳәмме жерлерде имтихан алып болынған. Тек имтиханнан наразы болған абитуриентлердиң жазба жумысларын көзден кеширип, оппилацион столында отырар едим.
Усындай ўақытларда бир қыз маған шағым етип келди.
- Муғаллим, Қайыпназаровтың жазбадан бес алғанлығына сирә исенбеймен. Ақыры, бизлер он жыл бирге оқығанбыз. Мен болсам жазбадан ҳеш қашан "төрт" алып көргеним жоқ. Бул сапары зордан "үш" алыппан. Өтинип сорайман муғаллим, жумысымды комиссия арқалы тексерип көриңиз.
Мениң бақлаўымша, өзине исенбеген адам ҳеш қандай бундай дәўжүрек бола алмайды.
Ол меннен әлле қандай меҳрибанлық күткендей көзлери жаўдырап турар еди. Бундай адам ушын зәрүр нәрсе тек ғана ҳақыйқатлық.
Мен бул қыздың жазба жумысын алып көрдим. Маржандай болып дизилген бул төрт бет жумыста қызыл қәлем тийген жерлери аз.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
15. 09

#Дөретиўшилик_қуўанышлары

Jaslar tv каналының "Бахтым сизлер" көрсетиўинде қосықларым көркемлеп оқылғанда қатты қуўанып, тәсирленип, кеўлим толқынланып кетеди. Бул да дөретиўши инсан ушын үлкен бахыт, қуўаныш. Усы орында көрсетиўдиң дөретиўшилик жәмәәтине шексиз миннетдаршылығымды билдиремен.

Қарақалпақстансыз жасай алмайман

Елин сүйген сүйер әлемди пүткил,
Ўатансызды шадлы демеклик мүшкил,
Тутады обалы туўылған жердиң,
Басқа мәканларды күсесе кеўил.

Инаяты, ҳүкми менен Алланың,
Туўылғанман биринде бес қаланың,
Тербелген кийели, алтын бесигим,
Мәңгиге сүйикли болып қалады.

Таңлап болмас ата-ана, Ўатанды,
Сөзсиз олар уллы, әзиз атанды,
Еслеп турсам руўхы шад боп бабамның,
Бахтыма тилеклес болып жатады.

Қушағыңда ғана пүтиндур бахтым,
Шексиз кеңликлериң жаныма жақын,
Көзим қыйса таслап кетиўге сени,
"Ўатаным" деп айтыўыма жоқ ҳақым.

Теңиздиң қурыўы бир сынақ шығар,
Халқым сабыр етип, көнлигер, шыдар,
"Ҳақ буйырса, қайта толады!" десип,
Жүреклерге үмит дәни шашылар.

Дыққатты аўдарып Қаратаў, Шылпық,
Тарийхтан сөйлейди неше мың жыллық,
Нийетлеп салынған ҳәр бир қорғанда,
Аңлайман барлығын үлкен бир шынлық.

Муқаддес саналар суў ишкен қудық,
Өлгенимше сыйлап етемен қуллық,
Қатарға қосылып сениң арқаңда,
Ҳадал хызмет ушын беллерди буўдық.

Көринбес жип пенен байландым саған,
Ҳәргиз оны ҳеш ким шеше алмаған,
Маған дүньядағы ең үлкен бахыт,
Сүйикли перзентиң болып жасаған.

Әмиўдәрья - шөл басыўшы суўсыным,
Ардақлайды бар инамын усынып,
Сүйикли ўатаным - Қарақалпақстан,
Талпынар уясы кеўил қусымның.

Әдиўли халқымның арын арлайман,
Жүректеги сап ышқымды арнайман,
Сүймеў гүна болар туўылған жерди,
Қарақалпақстансыз жасай алмайман!

14-сентябрь, 2024
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
Қолыма елиў жумыс санап берди.
- Аўыл хожалығы, - деди бир көзин қысып. - Булар әдебиятшылар емес, инженерлер, жүдә сығалай берме, - деди маған ақыл берген болып. - Және булар сайланды команда. Биолог, математиклер. Жығылып қалмасын, - деп әбден шегелеген болды.
Жуўаплы секретарьдың айтқанындай-ақ бизлер тәбият пәнлерине кириўшилерди онша шуқластырып отырмаймыз. Жазба имтиханнан филология факультетлериниң абитуриентлерине қарағанда оларға қойылатуғын талап әдеўир жеңил. Мениң өзим мың мәртебе исенемен, математикадан жақсы оқыған бала ана тилинен төмен жазбайды. Бирақ та, айырым сәлем хат жаза алмайтуғын балалардың "күшли математик" болып имтихан тапсыратуғынлары болады. Мениң жеке өзим буған оншама исенбеймен.
Жуўаплы секретарь изине қайтпақшы болып, әлле бир нәрсени ескерткиси келгендей изине қайырылды.
- Отыз сегизинши атылмасын!
Түк түсинсем. Ертеректе "Жигирма алтыншы атылмасын" деген кино көргеним бар. Бул киноның имтиханға қандай қатнасы бар екен? Усы шәлкем шәлистен дәрҳал өзиме келдим. Ҳа, қуў, сениң-ә! Отыз сегизинши номерди айтып отырған жоқ па екер? - деген ой жылт етти қыялымнан.
Шынында да, солай. Жазба жумысты өзинен басқа адам шифрламайды. Сонша имтихан алып, басқа бир адамның номер айтып келгенин еситкенимиз жоқ. Демек, өзине тийисли.
- Бул буйрық па? Я өтиниш пе? - дедим оның жүзине тигилип.
- Буйрық десе де болады, өтиниш десе де болады. Ақсақал айтып еди... Ректор.
Ақсақал айтты дегеннен-ақ Шамурат Абдимуратович есиме түсип, "ләм" деп аўыз ашпадым. Демек, ректор айтқан екен орынланыўы тийис.
Жуўаплы секретарь есиктен шықты да тасыр-тусыр қулыплады. Мен әстен отыз сегизинши жумысты қолға алдым да, бир кеўилсиз ҳәдийсениң гүўасы болғандай серрийип қатып қалдым. Жазба жумысқа алты қатар ғана сөз жазылған еди. Бундай жумысқа қандай жағдайда да баҳа қойып болмайды. Жуўаплы секретарь менен шекинисип қалғаным аздай, ректордың кеўлине тийип алатуғын болдым-аў деп отырған орнымда лал болдым да қалдым. Бирақ та ректорымыз болмайтуғын иске адамды мәжбүрлемейтуғын, бирақ болар исти қам қылған адамды өлердей жаман көретуғын бир пикирли адам еди.
Не болса болсын, дедим өзимше.
Жумысты Шамурат Әбдимуратовичтиң өзине көрсетемен. Усылайынша бул жумысты өз алдына қойдым да, қалған шығармаларды тексере басладым. Қырқ төрт бала өтти. Бес бала қанаатланарсыз. Биреўи болса... Не қылсам екен... Бул да еки деп қол қойып атырған едим. Есиктиң қулпы шыңғырлап ашылып секретарь қыздың басы көринди.
- Сизди қыстаўлы түрде ректор шақырып атыр.
- Не екен? Отыз сегизинши номермекен? - деген пикир келди қыялыма. Қағазларымды жыйнастырып орнымнан турдым.
- Қулып урып қойсаңыз. Ҳәзир келемен.
- Яқшы, - деди секретарь қыз.
Әдетте ректор белгили мәселелер бойынша шақыртатуғын еди. Оның алдына барыўымыз бир күн бурын белгили болып, қолымызда мәселеге тийисли болған папкамыз ҳәм есап қағазларымыз болыўы тийис еди. Бул иретте неге шақырылғанымды билмедим. Төменги қабаттағы оның кабинетине жақынлағанымнан-ақ буўынларым босасып кетти.
Есикти ашқанымда Шамурат Әбдимуратович әлле ким менен телефонда сөйлесип атырған еди. Ишке кириўди ыңғайсыз көрип, есикти жабыўға қолайласқанымда:
- Қасым кел, - деп шақырды.
Мен аўыздағы стулге аманат ғана отырғанымда ол:
- Аўылдағы билим менен бул жердеги имтиханды салыстырып бола ма? Мектеп муғаллимлериниң көпшилиги кеўилшек болып кеткен. "Төрт" бенен "бес"ти қоя береди. Енди ол жағын конкурс шешеди, - деп трубканы орнына қойды.
- Сизден бир өтиниш, 38-жумысты жақсылап тексерип нәтийжесин маған айтсаң.
Мен жаңа ғана бул жумысқа еки қойғаным есиме түсип, аяқ-қолым муздай болып кетти.
- Неге, бир жериң аўырып турма, - деди ол мениң бирден өзгергенимди көрип.
- Яқ. Өзим сондай.
- Енди аз ўақыт қалды. Дем алыс беремиз, - деди ректор мени шаршаған деп ойлап. - Сен боссаң, - десе де еситпеген усап отыра бердим.
- Шынында да бир жериң аўырған ба, - деди ол ҳайран болып.
Мен дәрҳал өзиме келдим.
- Дурыслап тексергенде қандай "төрт" яки "бес" болыўы керек пе?
- Не дейди? - Ректор бирден ашыўланды.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
14. 09

Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
Сол, сол екен, жуўаплы секретарь менен жулдызымыз қарсы болды да қалды.
Жуўаплы секретарымыз ишинен тынған, күлип сөйлеп отырып-ақ сулайтып салатуғын өз исине пысық бир адам еди. Оның ҳәмме ўақыт күлип туратуғын жүзинен сени жақсы көрип яки жаман көрип турғанлығын айырыў әмри мәҳәл. Бул жағынан қарағанда ол муғаллимнен көре жынаят қыдырыў органларының хызметкерлерине көбирек усап кетер еди. Ол ҳәммеге бир қыйлы мәмиле қылатуғын болғаны ушын оның кимди жаман көретуғынлығын ҳеш ким айырып билмес. Деген менен ол мени жақсы көретуғын сыяқлы еди. Бирақ бул жақсы көриўлердиң ҳәммесин бес күнлик имтиханның өзи-ақ айырып таслады. Муғаллимлер:
- Ол кисиниң тарпыўына ушырасаң қайтып келе болмайсаң, - деген сөзди көп айтысатуғын еди.
Шынында да солай болды. Мен енди ҳәр күни азанда университетке келип, қуры сандалып үйге қайтатуғын болдым. Тил ҳәм әдебият бойынша имтихан алыўшылардың саны алтаў болып, ҳәр күни олардан төртеўи сайланып алынатуғын еди. Имтихан алыў ушын шек таслаў законлы қубылыс болса да формализмге айланып кетти. Шек салынған конвертлер де еки аўыз ғана сөз жазылған болып, биреўинде "имтихан аласаң", екиншисинде "имтихан алмайсаң" деген жазыўлар бар еди. Жуўаплы секретарь бул конвертлерди алдын ала ашып көрип, кеўлине унаған муғаллимлердиң алдына "Имтихан аласаң", ал кеўлине унамағанлардың алдына "имтихан алмайсаң" деген конвертти таслайтуғын еди. Бул шек емес, бәлким "ким жуўаплы секретарьға көбирек унайды" дегенге усаған бир ҳәдийсе. Күнде шектен қуры қалып қайтқаннан жаманы жоқ екен. Жуўаплы секретарь менен сөз алысқаннан кейин-ақ мениң даўым жүрмей қалды. Ол бәрҳама мениң алдыма "имтихан алмайсаң" деген шекти таслайды да, күнде шек түспеген болып үйге қайта беремен. Буның себеби өз-өзинен түсиникли. Жазба жумыс алынбайтуғын факультеттиң өзи жоқ. Жуўаплы секретарьдың басқа факультетлерде таныс баллары көп болып, меннен жығылып қалыўынан қорқар еди шамасы. Бир күни баслаўышты билмеген балаға "төрт" қойып жибер дегенинде "2" қойып жиберген "айыбым" және бар. Соның ушын да кейинги имтиханларда бир сөз айтсаң кеўлиңди қалдырмайтуғын ассисентлердиң қолы бәлент болып кетти. Мен ҳәр күни азанда "имтихан алмайсаң" деген конвертти алып үйге қайтар едим.
Кеўлим тыныш. Деген менен гил кеўилшек жигитлер имтихан алып, биринши курста үлгермеўшилер көбейип кетеди-аў деп қорқаман.
Енди келип отырған адамлар да жоқ. Үйимиздиң алды тып-тыныш. Бул жерде жақын арада бир дәбдебели той болып, соңы басқа көшелерде даўам етип атырғандай жым-жырт. Ҳәтте буннан тәшўишленген келиншегим:
- Бир қәте ис қылып қойғаныңыз жоқ па? Бир ҳәптеге шекем қолыңа бос конверт түсе бергенин қалай түсинсе болады. Я жумыс ислеген емес, я қарап жүрген емес. Оның орнына журт қатары мына есигиңниң алдына дәрўаза сал я болмаса илимий жумысыңды исле.
- Усы шаўқымда илимий жумыс ислеп бола ма? Тезирек өтип кетсе еди имтихан. Және тағы бул бир лотерея ойнағандай нәрсе. Мен қандай шектиң түсетуғынын қайдан билейин.
Узақ ойланып қалдым. Бул жүдә қызық ис болды-дә. Я имтихан алғанлардың арасында жоқпан я отпускада... Қулласы, мен еки оттың ортасында қалдым. Ертеңине күтилмегенде қолыма "имтихан аласаң" деген билет түсип қалды. Соншама кеўилсиз ўақыялардан кейин имтихан алыўға сирә қайылшылығым жоқ еди. Илаж қанша? Шек қолыңа түскеннен кейин алыўға мәжбүрсең. Аяқларым босасып екинши қабатқа көтерилдим. Мен жақынлағаннан секретарь қыздың гилтлерин шақырлатып, политэкономия кабинетин ашып атырғанынан-ақ мәлим болды. Демек, жазба жумыс тексериўим керек. Ҳақыйқатында да, солай болды. Коридорда тынышлық ҳүким сүрген ўақытта қолына қырқлаған жазба жумыс услаған жуўаплы секретарь кабинетке кирди де, есиктиң иштен гилтин таўлады. Бөлмениң гилти сол кисиниң еркинде. Сыртымыздан қулып урып, бизлерди умытып кеткен ўақытлары да көп болған. Соның ушын да бул жайға кирсем өзимди әлле қандай ериксиз сезип, бир түрли болып кетемен.
- Пай, иним, имтихан алыўшылардың бәри өзиңдей болса?
Әне, баслады, дедим өзимше. Бул киси адамды ийттен бетер жек көрип турған болса да мақтаўын қоймайды.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
13. 09

Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
- Демек Шортанбайда анлличан тили жақсы оқытылар екен-дә.
- Онысын билмеймен-дә. Усы бизиң тилимизди оқытатуғын баллар дым майдалаўма деймен. Болмаса туўайын деп турған бир сыйыр жетелетип жибердим. Алмапты заңғардың баласы.
- Әне, сизиң қәтелигиңиз. Баҳаны сыйырға сатып алғаннан кейин ол балада қандай билим болады. Дүньяда көп нәрсени сатып алыў мүмкин. Бирақ билимди сатып алыў қыйын. Себеби билим ушын баланың өзинде бир нәрсе болыўы керек. Зорлап оқытқан менен ҳеш нәрсе шықпайды. Соның ушын да ҳүкимет конкурс ашып қойыпты. Талабан болса өз мийнети менен кирсин. Бизде оқытатуғын сабағын билмейтуғын муғаллим, дәрини айырып билмейтуғын врач, машинаның деталын билмейтуғын инженерлер де ушырайды. Бәри де усындайлардың салдарынан келип шыққан. Бизиң мақсетимиз соларды жоқ қылыў.
- Ол айтқаның дурыс ғой, шырағым, - деди ғарры ырасынан келип. Бизиң аўылдан да сегиз шопанның баласы оқып атыр екен. Мектепте беске оқыйтуғын еди деп айтып отыр, Қәдирбергенжан.
Өзи әўелден жүйрик болмаса қыйыны усында. Болар ис болды. Енди сеннен жасыратуғын ҳеш бир гәпим жоқ. Бизиң Қәдирбергенжанды ректорға айта көрме, балам.
- Не деп айтаман, - дедим мен мәселеге түсинбей.
- Ўәй, буның тарийхы узақ, сен жас едиң-аў. Билмейтуғын шығарсаң, сирә. Әкеңниң қолынан көп дуз иштик. Есберген шығанаққа көшип кеткен Жумамурат суўмурын деген бир шабандоз бар еди. Соның генже қызы Жумабийке ертеректе усы Нөкиске инглис тилин оқытатуғын бир балаға түсти. Муғаллимлер араласса "ебиндей оқыған балалар да оқыўға кире алады" деген менен Жумамурат суўмурын екеўимиз сол баланың үйинде жатып, инглис тилинен еплеп төртке тапсырттық. Инглис тилинен тилинен тапсыртқан балаға қарақалпақ тилинен имтихан тапсырыў жыр ма деп жата берген екенбиз. Бул маңлайы қара, мынаяғына дым баспай қалса болар ма? Үш саат даўамында отырып, ҳеш нәрсе жазбастан қағазын қайтып берипти. "Бердақ есиме түспей қалды" - дейди. Ҳәй, балалар да жандырады-аў. Бердақты ҳәтте мен жазып берермен. Соңынан күйеў балаң бийшара қатты қыйланып қалды. Анда шапты, мында шапты. Ақырында "ответ секретарь" дейме-аў, биреўин таўып, жақсы бир баланың жумысын көширип, "үҳ" деп келди-аў, әйтеўир. Ертеңине әнедей "төрт" алып келди. Көкнарды қайтадан езип ишип, бир майдан мәлҳәм болған едик. Бүгин бул соры қайнаған: "Муғаллимниң ең үлкенине тап болдым. Жақсы жуўап бере алмадым. Ол мениң шығарманы жаза алмай кеткенимди сезген екен. Қалайынша төрт алып жүрсең, тийисли жериңе билдиремен, деп айтты" деп еки бармағын мурнына суғып келип отыр. Бул хабарды "ответ секретарь"да еситип ҳаўлығып қалыпты.
"Ол үлкен муғаллимниң биреўи. Оннан қала берсе дурысынан келе беретуғын адам. Енди ректорға айтады. Алдын алмасаңыз аўҳалым шатақ" деп зинҳарлап тапсырыпты.
Ойланып қарасақ усы үлкен муғаллим дегени сен болып шықтың. Әкең тири ўақтында бизлер жора едик. Сөзимди қақпалай қояр ма деп, түстен кейинги көкнарды ишпей, қойды жетекке алып киятырғаным, шырағым.
Маған енди барлық мәселе аян болып қалды. Шамасы маңлайында қалы бар абитуриент усы кисиниң баласы. Англичан тили муғаллими жуўаплы секретарь менен келисе отырып, балаға жумысты түнде көширткен болыўы итимал. Солайынша жумысларға қосылып кеткен-дә. Ертеңине мен билмей тексерип жибергенмен. Бул жерде тек жуўаплы секретарь ғана айыплы еди. Узақ ўақыт ойланып отырдым да:
- Яқшы, - дедим ғаррыға көз астымнан қарап. - Жақсысы ректоратқа айтпайман. Себеби үш алғаннан кейин-ақ бала конкурстан өте алмайды. Ол ҳаққында ректоратқа барыўдың ҳешқандай қәжети жоқ.
- Рахмет, балам, онда кетемен.
- Яқшы. Бирақ мына қойыңызды алып кетиң.
- Неге? Бул балларға базарлық.
- Баллардың қой базарлық жеўине еле ерте.
- Сонда да балам...
- Жоқ... жоқ... Егер алып кетпесеңиз мен тийисли орынларға билдиремен.
Ғаррының енди басқа илажы қалмаған еди. Ол мени жеңе алмаслығын билди де, қойды жетеклеп алып кетти.
Мен бул мәселе ҳаққында ректоратқа бармадым. Бирақ та жуўаплы секретарьдың айыбын бетине басыўдан тартынғаным жоқ. Рети келген жерде бетине айттым да, тек соның менен ғана шеклендим.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
12. 09