Baxıtlı SARÍBAEV

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Бир-бириңизге дийдар несиплиги екеўимиздиң сөйлесигимизден ғәрезли. Аммо, билип қой, пил босанып биреўдиң атызын ойранласа, оған пил емес, ийеси айыпкер болады. Сениң ислериң ушын енди анаң тутылады.
Ерназар түркий ахунның көзқарасынан, сөйлесиўлеринен оның әўели гәп пенен женшип, соң билгенин ислеўге талапланатуғын әдетин түсинди. Қызбады.
- Меннен не билмекшисиз, не буйырып, не ислетпекшисиз, соны айтыңыз?
- Сен орыслардың тәрепин тутпақшы екенсең?
- Ханымыздың өзи-әм жасында бир орыстан тәрбия алған.
- Бул оның душпанды өзиниң жарағы менен урыў ушын тәсили.
- Қысқасы, мен орысларға қарсы қылыш көтермеймен. Себеби, орысларға дослық ата-бабамыздың жолы.
- Егер орыслар Хийўаны басып алып, халқыңды қыйнаса ше?
- Ҳәзирше ондай болған жоқ.
- Егер анаң келип орысларға қарсы атланысқа бар десе ше?
- Бараман.
- Онда ата-бабаларыңның жолы қайда қалады?
- Анам ата-бабалардың жолына садық.
- Өйтип көкке көтергендей анаң ким өзи?
- Айтқанман, анам бәри! Анам - халқым!
- Сен еркек емессең! - деди ашыўлы ахун қолын бир сермеп. - Мейли, адамгершилик мениң мойнымда қалсын. Уллы ханға айтың, анаң менен тиллестиремен. Билип қой, оннан аржағы өлим.
Ерназар анасын көргенде, оның кеўлин бузбаў ушын өзин беккем тутып, қәдимгисинше күлип ушыраспақшы еди. Зинданға жаңа буйығып баратырған гезде анасының тас төбеден "Ерназаржан!" дегенин еситкенде, бәрин умытып, баладай "апа-ай!" дегенин билмей-ақ қалды. Сыртқа шығарыламан дегенше өзин бийлеп үлгерди. Анасы ҳәр қашанғысынша күшли, ҳүрейи басым ана қәлпин сақлап, көзлерине жас алыў былай турсын, ҳәтте, муңаймады.
Бақлаўшы қараўыллар ана менен улының зиндан басында емес, қудық басында гезлескендей, күтә жайпарахат көрискенине, ҳеш бириниң көз жас төкпегенине ҳайран қалысты. Ана улының сораўларын күтпей аўылынан, дос-яранларынан, перзентлеринен, келиншеги Рабийбиден сәлем айтты, оның кеўлин көтериў ушын ба, ақлығы Хожекениң соңғы шығарған күлкили қылықларынан да сөйлей берди.
Иши ләрзеге толы ананың көз жас төкпеў мақсетинде баланың күлкили қылықларынан гәп баслағанын түсинип, Ерназар анасы алдында ҳәр қашанғы әдетинше әңгимесине дыққат қойып баладай аўзы ашылып тыңлады.
- Ерназаржан, жигиттиң гөззаллығы шыдамлылығында, - деп ана улының өсик шашлы басын сыйпалады ҳәм дизесине жатқарды да мойнын, шашларының арасын қасый баслады.
Зиндан басында ушырасқанлардың тек жыласыўына көзи үйренип қалған қос қараўыл олардың мәртлигине ҳайранлықта отыра берипти, бирден жанланды:
- Ҳәй, мүддетиңиз питти!
Қумар аналық қойнынан бир түйиншик шығарып улына услатты.
- Мынада теңге бар, Ерназаржан. Зарлық пенен арқадағы қазақ аўылға барып едим, жигитлери усыны жыйнап берди. "Заманымыз зиндан заманы болып баратыр. Хийўадағы зиндан қараўыллары менен танысып қойған-әм шеп емес, буны Ерназарға апарсаң, бир илажын табар" десип қалды.
Ерназар түйиншикти ашып, ишинен төрт теңге алды да, босағадағы ийтке сүйек таслағандай қылып телмирискен қараўыллардың алдына зыңды:
- Алыңлар!?
Қараўыллар екеў болғанына пәнт жеп, мисли аш ийтлердей бир-бирине гижинисе, теңгелерди тарпа басып, ҳәккедей жән-жағына қарасты да, қалталарына емес, қонышларына тықты.
- Тез тарқаңлар, - деди бәдайбат қус тумсықлы. - Бизлердиң-әм үстимизде адам бар.
- Мә, олардың пайы, - деп Ерназар және төрт теңге таслады. Қараўыллар суў уртланғандай болды.
- Ерназаржан, - деди ана енди бираз жайпарахатланып, - жығылсаң бийиктен жығыл, дейди бабалар. Сени зинданға буйырған ханның тәнҳа өзи екен. Бул-әм бахыт! Тәнҳа ханның душпаны болыў ҳәр бендениң қолынан келмейди. Анаў-мынаў нәмәнтай бийлерди ханның шабарманлары-ақ гүм қылып кете береди. Саған жасаўыл жиберип айдатыў орнына, алдап шақыртқанының өзи сеннен ханның қорққаны, балам. Ендиги тәғдириң тек ханның қолында, бул саған көп нәрсе жүклейди.
- Саған ыразыман, апа.
- Ҳәр ана тек мәрт улына, халық сүйген улына ырза болады. Есиңде болсын, Ерназаржан, халқы сүйгенди әлем сүйеди.
- Апа, ханды көрдиң бе?
- Сен ше?
- Еле көргеним жоқ.
Қумар аналық селк-селк күлди.
- Әне, қызық. Еле душпаныңды көрмегенсең.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
06. 01

Кәсибимди жақсы көремен

Үлкейсем әдиўли устазға уқсап,
Муғаллим болыўды әрманлар едим.
Қызықлы сабақлар кеўлиме унап,
Мың шүкир, бул кәсипти ийеледим.

Жанымды бир жыллы сезим кернеди,
Мөрленди тахтаға аппақ нийетим.
Тема шеңберинде қалғым келмеди,
Көбирек турмысты келди үйретким.

Қыйындур өзиңе бермеклик баҳа,
Оқытқан оқыўшым айтар ырасын.
Әзиз болса ата-анаға бала,
Сондай бийик болар устаз ықласы.

Жақсы көрип перзентлерин халықтың,
Билим усыныўды санадым ығбал.
Шеберлигим жетиспесе жабықтым,
Тырыстым минимди дүзеўге дәрҳал.

Кәсиплестиң искерлигин гүзетип,
Унаған тәрепин бардым қолланып.
Ҳеш сабаққа қарамадым жүзеки,
Қызықтырыў ушын жүрдим ойланып.

Қолымнан келмейди болмақлық қатал,
Шәкиртлерге болдым бәрҳа мийримли.
Тәўир көрдим қарым-қатнасты мақпал,
Жасырмайман бос екенин ийимниң.

Кәсип машақатлы, мийнети аўыр,
Бул бир ийне менен қазғандай қудық.
Деген менен, басып қалыппан баўыр,
Жақсы көргенликтен түйилер қызық.

Оқыўшым - өмирим, шадлығым, бахтым,
Кеўлим шөкти оннан кеткенде узақ.
Қыйналдым мийўесиз қалғандай бағым,
Намысшыл жүрегим аўырды сызлап.

Инсан сағынғаны киби жақынын,
Ҳәтте, кәсибин де сағынар екен.
Кеше-күндиз Жаратқанға табынып,
Сорандым қайтыўды исиме сүйген.

Билгениңди шынтлап үйретиў парыз,
Ийелеген билим болмағай обал.
Көп ана халқыма қайтарар қарыз,
Кәсибимнен тапқым келеди камал!

5-январь, 2025
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Бир жола қараўылдан өтинип, не гүнасы ушын тутқын қылғанын сорап еди:
- Билмедим, мөмин, - деди ол әсте сыбырланып. - Бирақ, бул зинданның артықмашылығы, тақыйық өлимге буйырылғанлар ушын емес.
Қараўыл буннан артық тилге келмеди.
Усылайынша ызғар сорып, ҳәр қыйлы қыялларға шүмип жатқан күнлериниң биринде сәскеде, күтилмегенде, ол сыртқа шығарылып, қараўылханаға киргизилди. Күтип отырған түркий ахун оның сақал-шашы өскенлигин, азғынлығын, қоллары кисенленгенлигин көрип, аяды ма ямаса оның еле мойымаған өткир көзлерине төтепки бере алмады ма, биринши болып сәлемлести. Ерназар оны бирден-ақ танып, қуйқасы жуўлады да, не ушын кишипейиллик етип сәлем бергенниң мәнисин түсинбей, ол ийеги менен нусқаған орында, арқасын ызғардан уныраўға қараған дийўалға бере отырды.
- Хо-о-ош, Ерназар, бунша азап шеккендей не гүнаң болды?
Түркий ахунның биле тура не ушын сорағанына Ерназардың ғыжырданы қайнап, көзлериниң қарашығы шатнаса да парасат тутты.
- Билмедим.
- Есиңде ме, мен сениң түсиңди жорығанман. Енди билсем, түсиңде жалаңаш жүре беретуғыныңның және бир мәниси - өзиң басқарған "аға бий" жигитлери алдында усы масқарашылығың екен. Оннан тысқары көзлериңди айтпаппан. Қудай таала үлкен көз бергени, оған ылайық жас бергени. Алдын алмасаң, бәрҳа жылаў менен өтесең. Инан, анаңның-әм көзлери үлкен, сол ушын да жесир.
- Қудай пешанаға не жазса, сол болса мейли, лекин, жығылғанды тебиў, сиздей уламаға мүнәсип ис емес.
- Ақыллысаң. Аммо, ўақтынан бурын пискен қаўынды ийт жеп кететуғынын ескермегенсең.
Оның тереңирекке үңилип, сөйлесиў иштейин байқап Ерназар басын көтерди:
- Сиз нени нәзерде тутып отырсыз?
- Шәрип молланы. Исламның күшин бийкарлап араб тилине неге қарсы болдыңыз?
- Сиз ана тилиңизге бийҳүрмет көринесиз.
Ахун жорта күлмекши еди, келистире алмай сәл қәҳәрленди.
- Көп сөз қолыңдағы кисенге гилт болмайды, гилтти соғыўға кирисейик. Сен қайдан тәлим алып, қайда оқыдың?
- Анамнан тәлим алдым, анама оқыдым.
- "Аға бий"диң қайта жаңартыўды ким кеңес етти?
- Анам.
- Қандай бесикте кәмалға келдиң?
- Анам салған бесикте кәмалға келдим. Лекин, мен туўылғанда өзбек те, қазақ та, түркмен де, орыс та бесик әкелген. Анам бәрине де жаўырнымды тийгизген.
- Орысларға қарсы қол көтермейди ким үйретти?
- Анам.
- Сонша өжет көринесең. Тап усы минезиң ушын басыңа тас жаўса, қайдан күш аласаң?
- Анамнан.
Ахунның жығырданы қайнаса да өзин мәжбүрлеп күлди:
- Тотыдай "анамнан, анамнан" дегеннен басқаны билмейсең. Тыңла, саған бир парызлы ис айтайын. Сен тақлеттеги бир жигит жесир анасын күтә ҳүрметлейди екен. Бир күни барлық ҳүрметин аз көрип, анасын Мәккеге әкетиўди ойлапты да, төрт аяқлы көликке мингизиўди-әм минәсип көрмей, мойнына отырғызып, жолға раўана болыпты. Алдынан бир шайық шығып "жигит, қайда жол алдың" депти. Жигит анасын Мәккеге алып баратырғанын айтыпты. Сонда шайық "Ҳәй амый бенде, анаңды Мәккеге апарғанша бир ғарры таўып берсең болады ғой" деген екен, сонда баласының мойнында отырған анасы "өйбей, айтөс шайқым, бул жүўернемек соны билмей жандырды ғой" депти. Сен де анаңа бир ғарры таўып некелеттиргениңде, сени бүйтип дарғазап жолға салатуғын тәрбия бермес еди.
Ерназар жемтик көрген аш қасқырдай бирден көтерилип, ахунды өңмени менен басып женшип таслайжақ болып умтылып еди, аяқ-қолларындағы кисен сыңғырлап қысып, табжылтпағанына тислерин ғышырлатты.
- Өзиңди бас, - деди енди ахун суўыққанлылық пенен. - Уллы ханымыз қулағы кесик ийттиң үргенин қызық көреди. Сол ушын сениң де қулағыңды кестирмекши еди, мен сақлап қалдым.
- Сулайман патша қусларға салық салғанда, жарғанат салықтан қалыў ушын бирде шымшық, бирде тышқан болып есаптан өткенбиш. Сизде жарғанатқа туўысқанлық бар шамасы.
- Аўзың жыланның қордасы екенин сезсем де, қызыў маған минәсип емес. Себеби, сен мусылмансаң. Мусылман кешлеў түсинсе де болды. Қарақалпақта "атқа минген соң өзиңди, түскен соң атыңды ойла" деген даналық бар. Көрип турман, сен анаңның ақылын ат қылып минер екенсең, сонда да оған ғамхорлығың сезилмейди? Анаң ҳәзир Хийўада.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
05. 01

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
"Аға бий"диң күшин кемейтип, халық пенен байланысымызды үзип аламыз.
Жыйналғанлар қыбырласып, өз ара абыржыў пайда болды. Әйне пайытты қуры жибермей Қумар аналық сүренледи:
- Азаматлар! Балларым! - Абайсызда шақмақ шаққандай ҳәммениң нәзери Қумар аналыққа аўдарылды. - Азаматлар, балларым! - деди және ол еркеклерге тән ғужыр менен. - Зарлықжан оғыры дурыс айтты. Халыққа баратуғын дәрўазаны жаппаңлар. Ханға хызмет еткенниң тырнағын тас жонады деген рәўият бар, абайлаңлар!
Хийўалы шабарман Асқар бийди қамшысы менен түртти:
- Байсыз ҳаял - басқарыўсыз кеме, тоқтат!
Жаңарақта сөйлеген орта бойлы пияда қайтадан жеделленип, Фазылдың атына ғарғып мингести де:
- Қумар, бийкар айтасыз, - деди ҳаплығып. - Биз билемиз, ханға хызмет еткен бийлер, әскербасылар, жасаўыллар, нөкерлер бәрҳа ҳәзликте жүрипти. Ханды көрмей, ханға хызмет ете алмай тырнағын тас жонатуғын биздей сорлы халық!
- Ҳақ гәп! - деди бир қанша даўыс.
Асқар бий дөгерегиндегилерге сыбырланды:
- Қумарды көзден ғайып қылыңлар!
Еки жигит айрылып келип, бири Қумардың атын жетелеп, екиншиси қамшылап көпшиликтен бөлип әкетти.
Аламан қыснаққа тығылған сеңдей соқлығысып, олай-булай абыржыды. Байлаўдағылар Қумар аналыққа ырзалық билдирип бақырысты. Оларды қоршаған хийўалылардан төрт атлы бөлинип келип, хан жасаўылының ымы бойынша Зарлықты қамалайжақ еди, ол, тутыс бермей Қумар аналықтың изинен шаўып кетти. Генжемурат та көпшиликтен айырылып шығып еди, ярым жолға барғанда атын және изге қайырды. Оған қасақана, Асқар бийдиң алдындағы шоқтан үш атлы бөлинди де, Қумар аналыққа тез жетип, тобы менен арқадағы қазақ аўылына бет алды. Хан жасаўылы оларды қуўдырса адаўат шығатуғынын билип, жарыса қамшысын көтерди:
- Мине, алдымызда ҳақыйқый ислам нөкерлери қалды. Анаў бөлингенлерге қарамаңлар, олар сизлердиң түкиригиңиз. Уллы хан бәршеңизди сарпайлайды...
- Жигитлер! - деп Генжемурат ортаға ат айдады. - Мен Қумар аналықтың алдында өзимди көрсеткен болмайын деп сөйлемедим ҳәм оған ермедим. Лекин, ҳәзирги исимиз сатқынлық!
- Аға бий жоқта буйырыўшы мен! - деп Фазыл атын қамшылап-қамшылап алға өтти де, сол пәти менен барып Генжемуратқа еки қамшы тартты.
Генжемурат қарсыласып, қызып, бас демей, көз демей қамшы силтей баслап еди, Фазылдың тәрепдарлары оны қоршап, бири қолынан қамшысын, екиншиси атының жүўенин жулып алды.
Фазылдың жүреги ҳәўлириў менен кейин бәсип, хийўалы жасаўылдың қасына келди:
- Найсапты гүм қылмай тынбасын!
Хийўалы қуры қалмады:
- Ойыңыз нағыз аршылдың ойы, қоллап-қуўатлаймыз.
6.
Аспан саған да толық көринбесе, оның кеңлигинен, қуяш саған да толық нур төкпесе, оның өз ўақтында шығып, батқанынан не қайыр? Бирақ, бул жақты дүньяның барды-келдисине көнип, өлмес аўқат күн кешириўге үйренгенлер бултлы болса да төбесинде аспан барлығына, ысытпаса да төбесинде қуяш барлығына шүкирлик әйлейди.
Ушы-қыйырсыз далаға үйренген саҳрайы Ерназар пүткил әлемди жапқан көк-көмбек кең аспанның қәдирин, тегис кең даланың шетиндеги қалың қамыслық үстинен лаўлаған қан-қызыл от болып шығып, ал кеште көгалай көгалай көк теңиздиң үстин гә қызылға, гә сарыға дөндирип бататуғын қуяштың қәдирин енди билип атыр.
Оның аспаны зинданның муш сыярлық ғана дөңгелек тесиги. Кең саҳрада мутқа жарқыраған қуяш биротала көриниўден қалды. Бул ҳалға гириптар болғалы неше күн, неше ҳәпте өткенин есаплаўдан да жаңылысты. Ҳеш ким хабарласып ҳал сорамайды, қыялына оның зинданға тасланғанын тири бенде көрмегендей, пүткил әлемде ҳәрекет тоқтап қалғандай. Өй деўге төбесинен үңилген қараўыл күнине үш мезгил нан, суў береди, намаз пайтын ескертеди.
Ерназардың жанына жеги болып турған нәрсе - зинданға түскени ямаса ҳеш кимниң хабар алмағаны ғана емес, не ушын, қандай аўыр жазығы ушын сырттағы адамлар менен тиллестирмей қойылғаны. Жатып ойланады, отырып ойланады, усы ўақытқа шекемги өмир жолын көз алдына қайта-қайта елеслетеди, ҳәр бир ҳәрекетине өзинше баҳа береди, сирә бул дәрежеге сазыўар болғандай гүна ислемеген сыяқлы.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
04. 01

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Орыс патшалығынан болажақ шабыўылға қарсы нөкер таярлаў ушын жигитлерди жыйнатып атыр.
- Бир өзи ме?
- Хийўадан енапат нөкерлер ертип келипти.
- Сен де оған нөкер боласаң ба?
- Билмесем.
- Шоңқы, бир нәсият берейин, мудамы есиңде сақла. Батыр жығылса сүйейди, қорқақ жығылса ҳәмме басып кетеди.
- "Аға бий"диң көп жигитлери нөкер болыўға таярланып атыр.
Ана оның менен көп сөйлеспей, қорадағы яўмытыны ийеги менен нусқады.
- Мен кийингенше ертлеп бер.
- Хийўаға кетесең бе?
- Асқар бийдиң аўылына. - Ол үйине кире сала қайта кийинип атырып, - Гүлзийба қызым, - деди жүдә жайпарахатшылық пенен. - Сержанбай ўәдесине опадар киси. Көлик пенен хызметкери барғанша күт.
Гүлзийба бул үйге келгели көз алдында жүз берген ҳәр қыйлы ҳәдийселерге, ҳәр қыйлы адамларға, анаға, Рабийбиге ҳайран болыў менен уяңлаў түргелди.
* * *
Аўылдың шаңлағына қарашор адам топланып, олардың алдында, пәкене бойлы Асқар бий бийик атының ери үстинде тикейип, қызғын сөйлеп тур:
- Биз қарақалпақлар, исламның жер бетиндеги ҳәўирли ошағы Хорезмди, уллы Хийўа ханын жаўдан қорғап қалыўымыз керек. Бул биз ушын ҳүрмет, биз ушын бейиший ис. Ким де ким кәпирлерге қарсы урыста оқтан ушса, оған дозақ оты ҳарам, жаны жәннетте болады... Ким қәлемесе, әне анаўлардай болып байланып, Хийўа зинданына айдалады.
Қумар аналық үнсизликте олардан көзин алмай адым-адым киятыр. Бир шетте, аранға қамалған малдай бир топар адам үйирилген. Олардың көпшилиги кемпирлер, ғаррылар, арасында жигитлер де бар. Бәриниң де қоллары артына қайырылып байланған. Оларды бағып онлаған хийўалы атлы турыпты. Бул ҳәдийсе Қумар аналықты ҳәм таңландырды, ҳәм қорқытып жүрегин суўлатып атының жүўенин сәл тартыңқырап келе берди. Қызғын сөйлеген Асқар бий Қумар аналықтың арттан келип араласқанын аңғармады. Гүллән дыққатлар, көзлер тек Асқар бийде болғаны ушын басқалар да ескермеди.
- Аға бийимиз - Ерназар қайда? - деди көпшиликтен бир даўыс.
- Халайық, - деп Ерназарды әкеткен хийўалы гәпке араласты. - Уллы ханымыздың сизлерден жасыратуғын сыры жоқ. Қолдаўлы Ерназар усы урысқа барса, уллы ханымыз оған әскербасылық лаўазымын бермекши еди. Ол кесгеллем қарсы турғаны ушын аяқ-қолына кисен урылып, зинданға гирипдар етилди...
"Урыс" деген сөзден-ақ басларына аўыр мусаллат түскен бай балаларының көпшилигиниң үскини қуйылып, енди урысқа бармай қалыў мүмкин емеслигин түсинип жерге қарасты.
- Уллы хан жасаўылы, Асқар бий, - деп "аға бий" жасаўылларынан бири Артық атын алдарырақ айдады. - Орыс найзасына көкирек тутыўды "аға бий"диң мәсләҳәти буйырса бир қуп еди...
Асқар бийге жақын турған Фазыл қамшысын көтерди:
- Әй Артық қытай, аға бийдиң өзи жоқта, ҳәтте, барда да буйрық беретуғын қазысы мен! Мени тыңлаңлар! Биз, аға бийшилер, ислам күшиклери, ислам дининдеги аз санлы елимизди өзге диндегилердиң қул қылыўына жол қоймаймыз. Бизиң сүйенишимиз, ғамхорымыз уллы Хийўа ханын қорғаўға бәршемиз атланамыз!
- Ерназар аға бий бул урысқа қарсы болған ғой.
- Ерназар елдиң тили, гиндиги емес, - деди Фазыл пәтленип. - Оның орысларға қарсы урыстан бас тартыўы пүткил елге қаслығы, елди қуллыққа түсирейин дегени. Түсиниңлер, биз ҳәр қайсымыз өз алдымызға адамбыз. Ҳәр адам өз дининиң, өз ханының хызметкери.
Ерназар аға бийдиң ығын алып сөйлеп, оң қолы болып жүрген қазысының гәпи жыйналған "аға бийшилерди" сарсаң қылып ойланыўға мәжбүрледи. Пайыттан пайдаланып Фазыл және пәтленди:
- Елин сүйген жигитлер ойланбасын!
Пиядалардың арасынан орта бойлы, сулыўшық жигит малақайын көтерип, қасындағы бир атлының артына секирип минди де, тышқанның қуйрығындай муртларын бармақлары менен шыйырып турып сөйледи:
- Мен атсызбан. Асқар бий ат таўып берсе, ислам ушын урысқа барыўға таярман!
- Ғам жемеңиз, ат таптырамыз! - деди хийўалы.
Пиядалардың биразында урысқа барыў ыңғайы анық көринди.
Қумар аналық улы Ерназарды ашық қуўатлаўшыларды таппай ҳайраны шығып тур еди, бир шеттен Зарлықтың даўысы еситилди:
- Халайық, орысларға қарсы урысқа нөкер болсақ, ақылсызлықтың, жөнсизликтиң қурбаны боламыз!
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
03. 01

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Бәри бир, ол ҳамалдан пайдаланып ханның емес, ата-бабаларының туўын көтерер еди..."
- Ене, - деди Рабийби оның ойларын бөлип. - Журт дурыс айтысып жүр, балаң усы сапары үлкен бий болып қайтады. Кеше суўға барғанымда Мамыт бийди көрип едим. Ол маған "күйеўиң күшке мисли түйе, әттең, ақылсыз түйе, асқынлап, өзине шақ излеймен деп жүрип, басынан айрылатуғын түйе" деди, мен оған "еле көресең, сендейлерди қатарында отырғызбайтуғын ҳамал алады" дедим.
Келининиң пәмсизлигине иши ашып, қуйқасы жуўлап кеткен ана басқа адамның көзинше сыр бермеў ушын:
- Дурыс айтыпсаң! - деди де, Гүлзийбадан қандай тәғдир айдап келгенин сорады.
- Апа, үкем екеўимиз сизиң аўылға көшип келиўди әрман етемиз.
Ана жуўап берип үлгермей-ақ, есиктен, басынан бурын узын ақ сақалы көринип Сержанбай кирди. Көп жыллардан бери босағасын атламаған ғарры байдың бул келиси Қумар аналықты күтилмеген тәшўишке салып, орнынан ушып-ақ турды.
Қәдди-қәўмети орақтай ийилген ғарры гилең ҳаяллардың үстине киргени ушын ба, жүдә қуўнақ ҳәрекетлер менен төсекке шықты да, ҳал-жағдайдан бурын:
- Ерназар қайда? - деди.
Бул Гүлзийбаның тили ушында турған сораў еди. Байға ишинен "рахмет" айтып, Қумар аналықтың жуўабын асығып күтти.
- Хийўаға кетип еди.
- Ойласажақ исим бар еди, және бирде келеқояйын, - деп бай түргелиўге мейилленди.
- Бай қурдас, бир өтиниш айтайын ба?
- Өтинбе, буйыр! - деди бай қуўжыңлап.
- Мынаў отырған қыз өзимиздиң бийбабаның атқосшысы Доспанның қызы, үкеси менен бизиң аўылға көшип кележақ.
- Түсиндим, - деди бай оған ақырын айтқызбай. - Мен бул қызды да, үкеси Теңелди де таныйман. Жақсы баллар. Мен өз малларымды бағып, булар кисилердиң баспақларын бағып жүргенде талай көргенмен. Солай ма, Гүлзийба?
- Солай, ата.
- Әне, солай болса, Қумар айтты, тамам, аўылға көшип келиўиңизге арба, өгиз түўе үйдиң қасынан қоныс-әм беремен, озса, бир саўын сыйыр-әм берип қояман.
Сержанбай бийперзент еди. Сонша мал-ҳалы турып, журт көп қатын алып атырғанда да, ең болмаса, туўмаған ҳаялының үстине перзент ушын деп ҳаял алыўға талапланбағаны себепли Қумар аналық оны жас балаларға меҳирли, қайырқом деп ойламаған еди, ҳәзир меҳирин көрип қуўанғанынан қайта-қайта алғыслап, бай ашып шыққан есиктен алысырақта өкирең қағып жуўырып киятырған Шоңқыны көзи шалды да, оны бийтақатлық пенен күтти: "жақсылық хабар әкиятырғанға усаған".
Шоңқы сол пәти менен келип босағаға сүрине жығылды.
- Келин, Шоңқының аўзын майға толтыр.
Ана Рабийбиниң тосаң ҳәрекетине шыдамай өзи ушып түргелип, иргедеги қарыннан бир қасық май алып Шоңқыға асатты.
Шоңқы ашкөзлик пенен майды ғылқ еттирип жутса да, ҳалықлап сөйлей алмай атыр, бирақ келбети аса қуўанышлы.
- Сөйле, шырағым!
- Хан Ерназар ағаны зинданға таслатыпты!
Гүлзийбаның шай ишип отырған кесеси шайнекке түсип пашақ-пашақ болды. Рабийби жаңалықты еситпей қалды ма, қыздың аңгөдеклигине көз алартты:
- Ҳәй, тәрбия көрмеген!
Қыз тек бурыштай қызарғаны болмаса, үндемеди.
Қумар аналық Шоңқының Ерназарға не ушын усыншама қарсылығының төркинине ой жеткере алмас еди, олардың балалығы бир аўылда өтти, ҳеш қашан таласқанын көрген емес, ҳәтте, әкелери арасында да есте қаларлық жәнжеллесиў болған жоқ. Неликтен, мениң балам жөниндеги жаман хабарды өлгенше қуўанып келип айтады?
- Қызықсаң-аў, Шоңқы, - деди ол иши жанып турса да сабырлылық сақлап. - Бундай хабарды айтыў ушын қуўанып жуўырмайды ғой.
- Қай хабарды қалай билдириўди билмесем қәйтейин, - деп жымыйды Шоңқы.
Ана Гүлзийбаның еле аңы ушып, көзлери аларып қалғанын көрди де, қысынбасын деген ой менен алдынан шәйнек-кесениң сынығын жыйнап атырып сөйленди:
- Хан өзи менен тең, өзине бахталасларды ғана зинданға салады, Шоңқы. Ерназаржанымның ханға тең болғаны мақтаныш маған!
Ол шәйнек-кесениң сынығын далаға апаратырып, Шоңқының да, ийнинен тартып әкетти.
- Енди айт! - деп ол далада Шоңқыға буйрық қылды. - Шаўқым салмай әстен сөйле, кимнен еситтиң?
- Ерназарды ертип әкеткен шабарман қайтып келди.
- Қайда ол?
- Асқар бийдиң аўылында.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
02. 01

Жаңа жылым жаңа бир китап

Жаңа жылым терең мазмунлы китап,
Ол үш жүз алпыс бес беттен ибарат.
Азықланар кеўлиң оқысаң шынтлап,
Ўақыялар жайғасар боларлық ибрат.

Ҳәр кимде ҳәр қыйлы қалдырар тәсир,
Ҳәр жан шығарады өзинше жуўмақ.
Шебер сүўретленер рәң-бәрең тәғдир,
Танысып шығамыз кеўлимиз туўлап.

Сюжет тартымлы, образлар жарқын,
Суўғарылған сулыў сезимлер менен.
Қаҳарманлар сондай жүрекке жақын,
Әзиз оқыўшыға ой салар терең.

Мәзи көз жуўыртып болмайды оқып,
Бетлеў ләззет берер кирип ишине.
Нурлы идеядан кеўлимиз толқып,
Шеп болмаймыз үлги алсақ исинен.

Бул китапта тартарлықтай дыққатты,
Жаңа пикир, жыллы сезим берилген.
Талап етер оқыў сабыр-тақатты,
Жыллар жылўаланар маңлай териңнен!

1-январь, 2025
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Жақын жерден мени үйине киргизеди".
Келеси күни аўыл арасында арман-берман шабысқан атлылар-әм көбейди. Бул Гүлзийбаның кеўлине және де ғулғыла салды. Гилең жас жигитлер әлле қаяқларға кетиўге жыйналысып атырғанға усайды. Тезирек Ерназарға көринип, күтетуғынын айтып қалыўы керек.
Епке келгендей сыны дүзиў кийимлерин кийди. Айнала оның көзине үйреншикли, күтә әпиўайы болып көринетуғын еди, бүгин жол бойындағы бүршиги түсип үлгермеген жыңғылларға шекем оған усынылып турған буўат-буўат гүл болып, Ерназардың аўылына бас ийип узатты. Самал желбиретип гә қулағын, гә аўзын басқан тулымшақлары менен ойнап, дийдиленген үйине жетип те қалды. Кириўге келгенде еңсесинен нәмәлим бир салмақ басып, есик алдында гилт тоқтады. Иштен сөйлесик еситилди:
- Ене, мен балаңа Хийўадан хан зергери соққан билезик, жүзик әкел дедим.
- Әкелер, шырағым. Қараша ханның тусында, қатын ердиң тусында дейди. Әкелер, бахытлы келиншексең.
- Ене, ырасында да мен сизиң үйге бахыт болып келдим ғой-ә?
- Аўа, шырағым.
Гүлзийба ғырра изине айланып кетпекши болып турды да, иштен биреўдиң шығып, "тың тыңлаған кимсең?" деўинен қорқып тәўекел, жез ший есикти көтерди.
Ана табақ жуўып, қасында бес, алты жасар ақлығы Хожаназар қызыл нағыслы зереннен қатық ишип отыр еди. Албырағанынан төрде бөпесин емизип терис қарап жатырған Рабийбини аңғармай тек ананың қолынан алды. Қумар аналық Гүлзийбаны бурыннан таныйтуғын еди, онын сынын дүзеп, орасан сулыў қыз болғанын көрип, түргеле сала оған төсек салды. Қыз бундай ҳүрмет болады деп ойламаған еди, қысына-қымтырыла төсектиң шетине дизесин басып, аманат ғана отырғаннан кейин, терис қарап бир шығанақлаған ҳалында жатырған Рабийбини енди аңғарып, ишинен қуўанды. "Палкер дурыс айтыпты, аўырыў екен!" деген қыялын еситтирип қойыўдан қорқып, қан қызыл ернин қымды. Ана қызының қысыныспаға түскенин сезди:
- Еркин отыра бер, қызым, ҳәзир шай қайнатаман.
Рабийби басын бурды.
Белиниң жиңишкелиги, бет-әлпетиниң сүўен жақлылығы, мүшелериниң иләнәзиклиги менен сулыў көринетуғын келиншек, бир қапталдағы төсекте таўыстай болып отырған Гүлзийбаның толық денелилиги, дөңгелек айға тақәббил бет алмасының қаймағы алынбаған сүттей ақлығы менен оғыры гөззал көринип отырғанын жақтырмай, мурнын гиржийтти.
- Ҳәй қыз, нәмнаған кемпирге шай қайнаттырғанша, өзиң қайнатып ишсеш!
Гүлзийба үнсиз түргелип даладан бир дәсте отынды сулыўлап пуштарлап әкелди.
От мазлап жанған гезде Мәўлен сары кирди. Оның шырайында әлле нәрсеге тәшўиш изи бар еди. Ана бир нәрсе деўин күтип бетине телмирди.
- Жеңге, - деди ол отырып үлгермей-ақ. - Билесиз, мен бир сумлық қыла алмайтуғын жигитпен. Бирақ, бир жаман хабар айтыўға ҳәм өтиниш қылыўға келдим.
- Жаман хабарды бөлисермиз, өтинишиңди орынлармыз.
Асқар бий ҳәзир Фазылға күш берип, "аға бий"диң жигитлерин жыйнатып атыр. Еситиўимше, орыс патшалығына қарсы, урысқа баратуғын қусайды. Ерназар аға бий қайда десем, Хийўаға бас ўәзир шақыртып кетти, деди. Сол ушын сизге асықтым. Орысларға қарсы урысқа барсамбекен? Бәлким, Ерназарды үлкен әскербасы қылыўға я ҳамал бериўге шақыртқан шығар. Қолына лийкин тийсе, мени бир ҳамаллы қылсын, жеңге.
Қумар аналық оның көзлерине қарап отырып күлди.
- Шыным, Қумар жеңге, - деди ол егитилип. - Ҳамал маған емес-тә, ағайинлерге керек екен. Солардың алдында абырайың болады. "Аға бий"диң ендиги зыяпатында дүрреши болып, Ерназардың жек көргенлерин өлгейлиден ураман.
Ана оның дузсыз гәплерине ашығырақ жуўап қайтармақшы еди, өзине ҳай берди. "Ҳәр нәрсениң изине бағыў керек".
- Ерназар келе берсин, көрермиз.
Мәўлен сары қайта-қайта миннетдаршылық билдирип үйден шығып кетти.
Ерназар Хийўаға кеткели аўыл арасындағы шаўқымлардан хабарлы ана, әлле қандай күтилмеген ҳәдийсениң жүз беретуғынын сезип, улының тезирек қайтыўын асығыслық пенен күтип жүр еди. Мәўленниң Асқар бийдиң ҳәрекети жөниндеги хабары кеўлин қабартса да, Ерназарға Хийўа ханы ҳамал берер деп болжаўы, оның да болжаўын тастыйықлады. "Қәне, усыннан Ерназаржаным хан пәрманы менен бас бийлик алып қайтса!
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
01. 01