Камал Мәмбетов
Имтихан
Повесть
Оның әндийшели ғана бир қыз екенлигин көрип дым аяп кеттим.
Адам өмиринде ҳеш қандай қыйналмаса, жыламаса екен. Бирақ өмир ондай емес. Оның өткеллери көп. Соның ушын да "турмыс бир қолы менен басыңды сыйпаса, екинши қолы менен шаппат урады" - деген туўры гәп. Адам өз әрманына жетиў ушын көп ғана машақатлы жоллардан өтиўи керек. Барар жолыңның бәри тегис болса да қызығы болмайды.
Мен университеттиң арғы дәрўазасында және сол ғарры менен ушырастым. Ғарры оғада қуўанышлы еди.
- Рахмет, балам! Төрт қойыпсаң, - деди мениң қолымды қысып.
Ғарры бийшара баласының төртти өз күши менен алғанлығын билер ме екен!
- Рахметти балаңызға айтың, - дедим мен оған.
Ғарры мениң шын мәнисте айтып атырғанымды түсинбеди шамамда:
- Рахмет, балам! Мениң ғаррылығымды, Ўатанға еткен мийнетимди сыйладың. Мен оған басқа үндемедим.
Үйге киятырып ойланаман. Халық арасында сондай ақ көкирек адамлар да көп-аў. Болмаса сол киси маған ҳәтте баласының фамилиясын да айтқан емес. Сонда оның баласына не жәрдем көрсеткен боламан. Гейпара зағзақылар усындай адамлардан да пайдаланады-аў.
Үйге келсем "спектакльдиң" ең үлкени басланып атырған екен. Баҳалар радиода дағазаланғаннан кейин, балалардың бәри үйге келип жағдайын айтқан. Пәйикке қашып отырған ғаррылардың бәри шаўқым салмақта еди. Ашыўға минген дайымның даўысы қатты буўлығып шықпақта.
- Усыннан да адам болып... Буны адам деп келип жүрген бизлердиң есимиз жоқ. Буннан аўылдың муғаллимлери инсаплы. Аттестаты үш болып баратырғанда әнедей бир қойды сойып, арақ-шарабы менен бес қойғыздық та алдық. Сонша ағайин болып отырып, бул жаман бундай қылады деген есимизге келмепти.
Екинши ғарры да сөзди илип кетти:
- Айландырған үш баланы киргизе алмаса инстотта ислеп не қылады?!
- Өзи билими сайыз болса институтқа кириў қыйын усайды, - деп апам сөзге араласқан еди, дайып кейип таслады.
- Қойсаң-ә! Өзи адымсыз. Болмаса аўылдағы Сейтмурат муғаллимнен бес дегенди бир түйе таўыққа алып жүрмиз. Ҳеш болмаса бизлердиң ҳүрейимиз ушын төрт қойсын!
Дайымның ашыўлы екенин сезген апам үнсиз қалды.
Шамасы шаўқым тәўир-ақ ўақыттан берли болып атырған болыўы итимал. Үйге кирсем ҳаялым қуўыста бир қысым болып отырған екен. Күйип парты шығып отырған дайым жағамнан ала кетти.
- Сениң адымсыз екенлигиңди бурыннан-ақ билетуғын едим. Әкеңе усағансаң ақыры, әкеңе! Жаман адам қайыншыл деген. Келинниң иниси өтеди де, бизиң бала өтпейди. Бир балаға қәтерең өтпесе, институтта ислеп не қыласаң?!
Бийшара қәйнимниң экзаменде төртти өз күши менен алғанын, қәне енди бул ғаррыға түсиндирип бере алсам.
- Дайы, ол бала төртти өз күши менен алған. Үш жылдан бери республикалық олимпиадаға қатнасады екен.
- Олимпиа, палампияңды билмеймен, - деди қатты ашыўланған дайым. - Өзиң экзамен алып, дайыңның бир баласын институтқа киргизе алмағаның уят!
Мен қатты қолайсыз аўҳалда қалдым. Дайымның баласының еки алғанына апам да қапа болайын деди. Фронтта ағам қазаланғаннан бери апамның кеўлин жыққан емеспен. Мениң дурыслығымды талай сынап билген апам жынаятқа қол урмаслығымды сезер еди. Соның ушын ол да тис жарып бир айтпады. Анам саўатсыз болса да ҳадаллық сабақларына қанық адам еди. Ҳәтте оның жаслығымда айтқан нәсиятлары да есимде қалған:
- Адам баласы терекке тырмасып өскен сүтилмек болмаўы керек, - деп айтыўшы еди анам. - Егер теректи қырқыў зәрүр болған ўақытта сүтилмекти де қосып қырқып жибереди. Соның ушын да сениң нам-нышаның терекке қосылып кетип изсиз қаласаң. Дүньяға шыққаннан кейин тың жерге шыққан тораңғыл сыяқлы қәддиңди тикле. Ҳадал мийнетиң менен келген бахыт жақсы. Адам көп орында қәтеликке жол қойыўы мүмкин. Бирақ билим жолында адамның қәтеликлерге жол қойыўына ҳақысы жоқ.
Соның ушын да анам маған иллә деп аўзын ашпады.
Дайым ҳәм оның жолдаслары қайнап турған шайға да қарамастан балаларына чемоданларын тасырлатып көтертиўи менен үйден шығып кетти...
5.
Бүгин алты күннен бери үйде отырып берекетим қалмады. Үйимиз тап тәўиптиң үйиндей, азаннан кешке шекем қурдай қатнаған адам. Жумысы питип атырғаны жоқ.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
07. 09
Имтихан
Повесть
Оның әндийшели ғана бир қыз екенлигин көрип дым аяп кеттим.
Адам өмиринде ҳеш қандай қыйналмаса, жыламаса екен. Бирақ өмир ондай емес. Оның өткеллери көп. Соның ушын да "турмыс бир қолы менен басыңды сыйпаса, екинши қолы менен шаппат урады" - деген туўры гәп. Адам өз әрманына жетиў ушын көп ғана машақатлы жоллардан өтиўи керек. Барар жолыңның бәри тегис болса да қызығы болмайды.
Мен университеттиң арғы дәрўазасында және сол ғарры менен ушырастым. Ғарры оғада қуўанышлы еди.
- Рахмет, балам! Төрт қойыпсаң, - деди мениң қолымды қысып.
Ғарры бийшара баласының төртти өз күши менен алғанлығын билер ме екен!
- Рахметти балаңызға айтың, - дедим мен оған.
Ғарры мениң шын мәнисте айтып атырғанымды түсинбеди шамамда:
- Рахмет, балам! Мениң ғаррылығымды, Ўатанға еткен мийнетимди сыйладың. Мен оған басқа үндемедим.
Үйге киятырып ойланаман. Халық арасында сондай ақ көкирек адамлар да көп-аў. Болмаса сол киси маған ҳәтте баласының фамилиясын да айтқан емес. Сонда оның баласына не жәрдем көрсеткен боламан. Гейпара зағзақылар усындай адамлардан да пайдаланады-аў.
Үйге келсем "спектакльдиң" ең үлкени басланып атырған екен. Баҳалар радиода дағазаланғаннан кейин, балалардың бәри үйге келип жағдайын айтқан. Пәйикке қашып отырған ғаррылардың бәри шаўқым салмақта еди. Ашыўға минген дайымның даўысы қатты буўлығып шықпақта.
- Усыннан да адам болып... Буны адам деп келип жүрген бизлердиң есимиз жоқ. Буннан аўылдың муғаллимлери инсаплы. Аттестаты үш болып баратырғанда әнедей бир қойды сойып, арақ-шарабы менен бес қойғыздық та алдық. Сонша ағайин болып отырып, бул жаман бундай қылады деген есимизге келмепти.
Екинши ғарры да сөзди илип кетти:
- Айландырған үш баланы киргизе алмаса инстотта ислеп не қылады?!
- Өзи билими сайыз болса институтқа кириў қыйын усайды, - деп апам сөзге араласқан еди, дайып кейип таслады.
- Қойсаң-ә! Өзи адымсыз. Болмаса аўылдағы Сейтмурат муғаллимнен бес дегенди бир түйе таўыққа алып жүрмиз. Ҳеш болмаса бизлердиң ҳүрейимиз ушын төрт қойсын!
Дайымның ашыўлы екенин сезген апам үнсиз қалды.
Шамасы шаўқым тәўир-ақ ўақыттан берли болып атырған болыўы итимал. Үйге кирсем ҳаялым қуўыста бир қысым болып отырған екен. Күйип парты шығып отырған дайым жағамнан ала кетти.
- Сениң адымсыз екенлигиңди бурыннан-ақ билетуғын едим. Әкеңе усағансаң ақыры, әкеңе! Жаман адам қайыншыл деген. Келинниң иниси өтеди де, бизиң бала өтпейди. Бир балаға қәтерең өтпесе, институтта ислеп не қыласаң?!
Бийшара қәйнимниң экзаменде төртти өз күши менен алғанын, қәне енди бул ғаррыға түсиндирип бере алсам.
- Дайы, ол бала төртти өз күши менен алған. Үш жылдан бери республикалық олимпиадаға қатнасады екен.
- Олимпиа, палампияңды билмеймен, - деди қатты ашыўланған дайым. - Өзиң экзамен алып, дайыңның бир баласын институтқа киргизе алмағаның уят!
Мен қатты қолайсыз аўҳалда қалдым. Дайымның баласының еки алғанына апам да қапа болайын деди. Фронтта ағам қазаланғаннан бери апамның кеўлин жыққан емеспен. Мениң дурыслығымды талай сынап билген апам жынаятқа қол урмаслығымды сезер еди. Соның ушын ол да тис жарып бир айтпады. Анам саўатсыз болса да ҳадаллық сабақларына қанық адам еди. Ҳәтте оның жаслығымда айтқан нәсиятлары да есимде қалған:
- Адам баласы терекке тырмасып өскен сүтилмек болмаўы керек, - деп айтыўшы еди анам. - Егер теректи қырқыў зәрүр болған ўақытта сүтилмекти де қосып қырқып жибереди. Соның ушын да сениң нам-нышаның терекке қосылып кетип изсиз қаласаң. Дүньяға шыққаннан кейин тың жерге шыққан тораңғыл сыяқлы қәддиңди тикле. Ҳадал мийнетиң менен келген бахыт жақсы. Адам көп орында қәтеликке жол қойыўы мүмкин. Бирақ билим жолында адамның қәтеликлерге жол қойыўына ҳақысы жоқ.
Соның ушын да анам маған иллә деп аўзын ашпады.
Дайым ҳәм оның жолдаслары қайнап турған шайға да қарамастан балаларына чемоданларын тасырлатып көтертиўи менен үйден шығып кетти...
5.
Бүгин алты күннен бери үйде отырып берекетим қалмады. Үйимиз тап тәўиптиң үйиндей, азаннан кешке шекем қурдай қатнаған адам. Жумысы питип атырғаны жоқ.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
07. 09