оқитын не бар?

«Ей, мырзалар, адам сияқты өмір сүруге рұқсат етіңдерші!» деп қанша есікті қақтым. Бір есік тырс етіп ашылған жоқ. Ашылғаны тек, міне, Жындыхананың есігі...»

* * *

өзі тез оқылатын, бірақ бір оқысаң, естен шықпайтын роман болса, оның бірі – «Мен – жындымын». осыған дейін көбі айтты, көбі іздеді, көбі ұнатты, ұнатпағандар «кіл жындының бірі кітап жазды ма?» деді. бұл кітап өзің сынайын десең, айтар сыныңды сындырып, жындының сандырағын сөз қылған өзіңді сынайды. түптеп келгенде, қай жерін сынайсың? өзі де «мен – жындымын» деп тұрса…

сонымен роман не туралы?

бәрі жынды деп айналып қашатын, өзі де өзін жындымын деп атап, ақ адал болмысынан қашуға тырысатын, бірақ қиялдағы қара шалдың нұсқауымен адамдықтан аттамай жүрген экономист жазушы еркек туралы. жасы болса қырықтан асқан. жазушы боламын деп жүріп, көрмегенді көрген. жоқтық пен тоқтықта қанша түзу жүрсе де, жегені жуан таяқ. бұл өмірде бітіргені алты-ақ роман, өзге бітірген ісі жоқ. кезінде қасында құрт құсап ирелеңдеп жүргендердің бірі министр, бірі дөкей болды. ал бұның жазғанын ешкім оқымайды, өзін де ешкім елемейді. қу кедей тірлікке шағынғанмен, диванда жамбасын тыр-тыр қасып жатады да қояды. оны бұлай деп мұқатқанмен, бас кейіпкер Тауфихті тірлігі оңбағыр оңбаған деп жазғырудың да мәні жоқ.

себебі ол – көпке ұқсамайтын болмысы бөлек жан. кейбір әрекетінде «әй, өйтіп істеме. не істеп тұрсың?» деп қақ шекесінен жынын қағып жібергің келеді де, шындап келгенде, сол «жындыны» күлкі етіп, көрге сүйрегендердің, өмір сүруді үйретуге тырысқандардың бірі – өзің боларыңды түсінесің. алыптармен күресемін деп диірменнен таяқ жеген Дон Кихот тәрізді ара-тұра Тауфих те реалдан алыстап, қиялға кетіп, сандырақтап кететіні бар. сондықтан оның аңғал кейіпіне тым қатал қараудан да именесің.

Дон Кихот демекші, аутырдың Сервантесті ойға серік еткенін әжуасынан байқауға болады. шығарманың басында кейіпкердің тірлігіне тырқылдап, жындылығына жырқылдайсың да, кейіннен мырс етуге де шамаң болмайды. бара-бара романдағы шын жынды Тауфих емес, оның жанындағы «кәдімгі» өмір сүріп жүргендер екенін түсінесің. шығармадағы кәміл жындылар – жылпос жазушылар, даңғой депутаттар, сабынды жағымпаздар, кембас бастықтар екенін ұғасың. сол «кәдімгі» адамдардың арасында жүрген бейшара Тауфихті аяйсың. оның бір басын сыйдырмаған, өзің де ішінде сылпып жүрген өз қоғамыңды аяйсың. көнбіс өзіңді аяйсың. ал шығарма аяғына таяу «қызыл шаршы» бөлімінде жындылардың хақы туралы сөз еткен аутыр қайдағы мен жайдағыны шындай етіп әңгімелеген соң, сол қызыл шаршыға тұрып, өзің де сандырақтағың келеді.

романда өзіме аса ұнамсыз болған үзінді – кейіпкердің өмірінде Үміттің пайда болуы. махаббаттың мұндай сүреңсіз де, сәтсіз формасы кейіпкердің жақсылыққа үмітін жалғағанмен, ертегіленген кәрі мен жастың сүйімі – жарлы үйде қалған аш бала-шағаның жанында сондай сүйкімсіз боп көрінді.

жазушы Тұрысбек Сәукетаев өзінің альтер-эгосы Тауфихтің атынан бірнеше көлемді шығарма жазды. «Мен – жындымын» бас-аяғы жинақы, жұмыр туынды болған соң, кейін оны Тауфихтің атынан жалғастырып, «Өлгендер қайтып келеді» деген екінші кітапты жазуын өз басым қабылдай алмадым. бірақ оны да жазған Сәукетаев болса, романды жалғастырудың қисынды жолын тапқан болар.

роман не туралы десе, бірден жауап беру қиын. мүмкін романды діни семинариядан қуылған бишара Авдийдің сорлылығы туралы дерміз. онда өзге де бишаралардың сорлылығына обал болар. бір ғана роман, бірақ мұнда есерсоқ нашақорлар да, дінсоққандар да, қанішерлер де бар. табиғат еңіреп жылап, қасқырлар ұлып, киіктер қансырап қырылып жатыр. бір жақта Понтий Пилат пен Иса пайғамбар лд дебат ұйымдастырып жүр. осының бәрін бір қазанда пісірген – Айтматов. оның ғана қолынан келеді, бұл айтқанның бәрін былықтырмай, орнымен тәрелкеге салу.

сонымен «Жан пида» не туралы болды? «Жан пида» деп аударған Шерхан Мұртаза атын дөп қойған екен. расында роман әлдебір күрескерлердің жан(ын) пида қылғаны туралы. романның үш линиясы бар, әрқайсындағы әр маңызды кейіпкер әйтеуір я өзін, я өзгені құрбан еткендер, ой, жанын пида еткендер.

романдағы елеулі кейіпкер – Авдий Каллистратов. неге екенін білмеймін, өзім оны Достоевскийдің «нақұрысы» Мышкинге ұқсатқанмын. Авдий Айтматов үшін Иса пайғамбарға ұқсайтын жігіт. шіркеу қызметкерлерімен айтысқаны үшін шіркеуден қуылады. газеттегі жаңа жұмысы бойынша ол Шу алқабындағы наша саудасы туралы материал жазбақ боп, Мойынқұм даласына келеді. жұртқа ақыл айтып жүріп, талайдан таяқ та жейді. сол үшін жұртқа ақыл айтпай, жай кеңес беру керек десең. десе де Авдий әйтеуір адамның бір баласын болсын, тіршіліктің бір мақұлығын болсын құтқаруды көздейді. сол мақсатпен жүріп, ол Айтматовтың «дар ағашына» ілінген «неоиисусына» айналады.

адам емес елеулі кейіпкер болса, ол – Аққұртқа. талай баласынан айырылған аналық қасқыр Аққұртқа өз-өзімен тірлік етіп жүрсе де, ұрынарға қара таппай жүрген адамдар оның тыныш тірлігіне маза бермейді. қаншама адам баласынан өмір бойы қиянат көріп өткен Аққұртқа романдағы үш линияны өзі жалғап тұр. сондықтан «аутыр немене қасқырлардың бытавухасын айтып кете берет, құрсын» деп парақтарды өткізіп жіберуге әсте болмайды.

романдағы елеусіздеу кейіпкер болса, ол – Бостон. жоқ, бұл қаланың аты емес. Бостонның романға қандай қатысы бары соңындағы қысқа үзіндіде айтылады. оны елеусіздеу дегенмен, ол айтарлықтай маңызды кейіп. негізінен «жан пида» деген атау Бостонға да тікелей байланысты.

жалпы роман туралы ұзағынан, жұлын жегендей жағың талғанша айта беруге болады. оқып болған соң өз-өзіңмен диалог құрып, өзіңнен «сонымен шығарма Авдийдің сорлылығы туралы болды ма?» деп сұрауға да болады. роман оқыған соң ойдан оңай ұмытыла қоймайды.

«…естімеу үшін құлағыңды бітейсің, көрмеу үшін көзіңді жұмасың, ал ештеңе көрмеген, естімеген соң, саған ештеңе болмағандай көрінеді. иә... тек түйеқұс қана кішкентай басын құмға жасырғанда, жуан бөксесінің бәрібір көрініп тұратынын ұмытып кетеді»

* * *

қазір біреудің жеріне біреу қызыққан, жазықсыздар аяусыз қырылып жатқан сұрықсыз бір кезеңде өмір сүріп жатырмыз. айдаладағы соғыстар мен қырғындар бізге қатысы жоқ деп өзімізді жұбатып, құлағымызды бітеп, көзімізді жұмып, түйеқұс құсап басымызды жерге тығып жүрміз.

негативтен қашамын деп өлімсіреп жүріп, осындай бір шығармаларды тауып аламын әйтеуір. жазушы Мулуд Маммеридің аталған романы француздардың боданында азаттықты аңсап жүрген алжир халқының өмірін баяндайды.

отарланған елдің еркіндікті аңсауы, ұлт-азаттық қозғалыстары, зиялылардың аяусыз атылуы – біздің ұжымдық санамызға таныс иістер, біздің пруст феноменіміз. сондықтан романдағы көп ой біздің оқырман үшін аса таныс.

неге «апиын мен таяқ»?
себебі аутыр бір елді отарлау дегеніміз апиын және таяқ әдісімен теңдес деп түсіндіреді. әуелде отарлаушылар көз тіккен жерінің тұрғындарына ілтипат білдіріп, достық ұсынып, алдаусыратып «апиын» жегізеді. ал егер оған көнбесең, мадағына мастанбасаң, достығына түкірсең, онда сені сатқын санап, тіпті өз ұлтыңның жауы деп айдар тағып, «таяқ» жегізеді. бұл екеуі бізге де таныс әдіс.

роман алжирдегі ұзақ жылдар соғысқа ұласқан, түбі тәуелсіздік алып берген революциясының жырын жырлайды. бас кейіпкер дәрігер Башир арқылы соғыстан әбден қажыған, шаршаған халықтың бітім-болмысын ашуға тырысқан. Башир бұл соғыста көп жақынын жоғалтады. өзі майданның нақ ортасында жүреді. ел астанасындағы тыныш өмірінен, сүйікті(сіз) француз қызынан кетіп, кіндік қаны тамған жер – Тала ауылына барады. ол бүлікшілерді емдемек те болады, солай жүріп француз әскеріне де ұсталады. қысқасы көрмегені жоқ.

романдағы нағыз бунтарь Башир емес, оның бала күнгі досы Рамдан. сол кейіпкер арқылы аутыр францияның сұрқия билігіне қарсы өзінің әжуа-мысқылын да, аяусыз айыбын да төгеді. апиын мен таяқтың мәнін де оқырманға Рамдан түсіндіреді. таяққа көнбеген Рамдан тәрізділер болса, апиынды пәшкілеп жұтқан, французға жағынған, өз ұлтын сатқандар Тайеб тәріздестер болды.

аутырдың бейнелеуі кейде ойды шатастыратыны бар (әлде аудармашының). кейіпкердің әрекетін сырттан суреттеп отырады да, арасынша оның ішіндегісін бірінші жақтан сайрата салады. орыс тілінен аударған соң шала-шарпы бейнелеулері көп. кітаптың ағылшын нұсқасын таппадым. дегенмен романнан жұрттың шекесін оятын өте өткір ойларды оқуға болады. жалпы Маммери бізге беймәлім алжир әдебиетін таныстыра алған жақсы қаламгер. тек аудармашысын таппаған шығарма дер едім.

сәлембердік, ағайын мен апайын! 🪽

қарызым мен парызымды өтедім:
диссертациям қорғалды.
ғылыми дәрежем қолымда.
енді арнада жиі жазба қалдыруға тырысамын.

бірақ телеграмды күнара пиқылдатып, көрінген нәрсені сағат сайын жаза бермеймін. сондықтан менің тарапымнан ұзаққа созылып кетуі мүмкін тыныштыққа дайын болсаңдар. ал пікір алаңындағы бір тыншымайтын, тоқтаусыз у-шу талқыға қарсы емеспін. сол үшін жарға қарап отырмай, мен жазған жазбаларды, я мен жазбаған кітаптарды жіліктеп жіктеп, таласып талдап отырғандарыңды сұраймын 💭

айтпақшы арнаға қосылғандар мен оларды қосқандарға, бірді-екілі донат жіберген кісілерге алғысымды айтамын! 💕

арна титімдей игілікке болсын жарайды деп үміттенемін :)
астыда қақталып қалған екі рецензиям мен кітаптардың элнұсқасы 📩

сәлембердік, ағайын мен апайын! 🪽

💭 арнада комментарий өшіп тұрғанын білмедім. кілең үндемейтін адамдарды жинап алдым ба деп ойлап жүрген едім :)

енді пікір алаңы ашық. қанкүйерлерге де, жанкүйерлерге де ой бостандығы беріледі. ал жұртқа естіртуге болмайтын нәрселер болса, аноним хабарлама жазуға сілтеме жоғарыда

назар аударғандарыңа рахмет 🙌

меніңше соғыс туралы, не соғыс қатысқан адам туралы шығарма осындай сұмдыққа толы болуы керек. оқығанда кемі бір апта ес жыя алмауың керек. соғыс енді болмасын деп тілеуің керек. жапондардың соғысқа қатысқан өз әскери адамын да «солдаттың киімін киген көрінбейтін адам» дейтін мысқылы біздің әдебиетке әлі де келмеді. адам өлтіргеннің бәрін залым көретін сол жапон жазушыларына тән идея Әкім Таразидің осы қысқа романында қалпын бұзбай берілген. тек роман соғыстың өзі жайлы емес. одан да зорғысы – оның салдары жайлы. жайлы да емес, соның турасындағы дүние. жасырын, я болмаса аутыр жасыруға тырысқан детальдар бар. оқуға тұрарлық.

мектепте жергілікті ардагерлермен кездесулер жылда ұйымдастырылатын еді. сондай кездесулерде үнемі æ деп дымға бас қатырмай отырушы едік. бір жылы сондай бір кездесуде өте қарт кісі мен оның ұлы келді. өте қарт кісі ардагер, соғысқа қатысқан, оның ұлы бірнеше жыл германияда тұрып, сол жақтың кереметін көрген. біртүрлі қызық, иә. шыны керек есімдері есімде жоқ. әйтеуір қаладағы санаулы соғыс көрген кісілердің бірі сол ардагер еді. біздің алдын-ала дайындалған сұрақтарға оның дайындалмаған жауаптары есімде әлі жақсы сақталыпты:

ол күні-түні бомбаның жарылуы, мылтықтың үздіксіз атылуы – кез келген дөкейді де жынды қылатын нәрсе екенін, бірақ өзі жынды бола қоймағанын айтқан (күмәнім бар). соғыстан әйтеуір аман келгеніне қуанатынын, бірақ қуанатыны үшін өзін жазғыратынын, әр түні соғыста көргендері (яғни адам өліктері) түсіне кіретінін, үнемі басының оң жағы түгел шаншып маза бермейтінін, адасқан бір фашиске жау деп қарамай, тамақ беріп кетіп қалғанын, бірақ әлі күнге дейін «сол фашис тірі ме екен? егер ол аман қалып, бірақ бір қазақты өлтірген болса ше? сол өлген қазақтың қаны менің мойнымда ма?» деп қорқа ойланатынын айтып еді. әңгіме аяғы «енді сендер сыналасыңдар, сендер үшінші соғыс басталуына жол бермеңдер» деген еді. «ее, жақсы» деп акт залдан кетіп қалдық. тіпті суретке түспеппіз де, дұрыс қоштаспаппыз да. жындымыз ғой таза (бұған да күмәнім бар)

соңғы жылдары сол есімі есімде жоқ ардагердің әңгімесі жиі есіме келеді. соғыс туралы шығармаларды оқығанда да, біреудің ерлігі туралы оқығанда да, «бұл батыр соғыс кезінде қалай жынды боп кетпеді» деп ойлануды шығардым. я болмаса адамдардың қаны өзен боп аққаны неге құсық шақыратындай боп бейнеленбейді, неге тек асқақтық пен батырлық қана бар деп жарға қарап сұрақ қоя бергенім тағы бар.

диссертациямның жаңа тарауын жазып жатып, 1998 жылы жазылған Әкім ата Таразидің «Жаза» романына кезек келді. атауы алғаш естігенде ой бір жынды маньякты қуған полисей ағайлардың пиу-пиу деп шауып жүретін шытырман хикаялары деп ойлап қалатындай-ақ тақырып. бірақ оқып болған соң «кім кімді жазалады, айтшы маған, Або?!» деп кейіпкерден жауап күтіп, аузымды ашып қалдым. аузым сол күйі жабылмады.

сонымен шығарма не жайлы? роман басында аутыр бізге бұл роман өзінікі емес, әлдебір Акиро есімді жапон жазушыға тиесілі екенін ескертеді. сол жапон жазушы өзіміздің Тарази семпайға бүктелген қағаз бен қолжазбасын тығып ұстатады. солай роман Таразидің қолына өткен. ол кісі сол құпия романды оқыған кәріс досынан қолжазбадағы оқиғалар сұмдық екенін естісе де, сол жапонның аманатына аса бас ауыртпағанын да жазады. роман алпыс бет демесең, оқуға ерінетіндей көлемді де емес еді. әйтеуір он жылдан соң қағаздар арасынан тапқанда роман желісінен Тарази семпайдың өзі шошыған. оны оқып оқырман да шошиды, «аутыр неден шошыды екен» деп. қысқасы жапондар бейнеленген романды аутыр қазаққа бейімдеп, оқиғаны алматыға жер аударыпты.

роман басы балабақшадағы директордың кабинетін сипаттаудан басталады. тізіліп солға қарап жатқан үш бас пен сары кілемде теңкиіп жатқан адам өліктері. бұны көрген бас кейіпкер Або тек төрт сөз айтады:
– өте шебер, кәсіби жұмыс!

адекват оқырманда адамды бұлай бауыздау шеберлік пе деген сауал тууы мүмкін. ал адекват жазушы осы шеберлікке қатысты жауаптардан романды құрап шыққан.

бас кейіпкер Або соғысқа қатысқан. ауған соғысына. сол соғыста сыйлыққа сана дертін алған. әр түнде өкшеден бастап, миға шауып баратын сырқатынан жапа шегіп жүрген байғұс Або өзі кейде сондай енжар. әйтпесе басы шабылған үш өлікті көрген адам шеберлік туралы айтушы м’еді? Або соғыста жүргенде оған ефрейтор Иванов адам өлтіру шеберлігінің 365 түрін үйретеді. ал үш жүз алпыс алтыншы тәсіл – нағыз тажал: сұмдық жарылыс. құбыжық айдаһар. Або сол 366 тәсілден балаларын «құтқару» үшін кішкентай ұл-қызын ақ балтамен басын шауып өлтіреді.

аутыр кейіпкердің өз зұлымдығынан балаларын құтқаруға тырысатынын, тиісінше 366’дан балаларды құтқару үшін оларды өзі өлтіргісі келетінін қатар суреттейді. солай ол өзіне өзі керағар болмысты жасап шыққан.

2000-жылдар назарбаевты мадақтайтын шығармалардың көптеп жазылған шағы еді. «ол ғаламат басшы, ол данагөй елбасы» деген сарында кімдер сарнап еді? күләш ахметованың «теңдік үшін мұхитқа қайық салдық», несіпбек айтұлының «бәйтерек», тұманбай молдағалиевтің «есіл ер» поэмалары мен дүкенбай досжанның «ақ орда» романы, мырзатай жолдасбековтің «елінің нұры, сұлтаны» деген очеркінен басталып, соңында балтабек «уа, нұр-атам – құдайым!» деп шымылдығын жапқан еді.

нұрсұлтан ардақталып жатқан осы шығармалардан тым бөлек роман бар. ол – «Қылкөпір».

шығарма ғарыштан келген ғаламат деп тәуелсіздік алған күнді сипаттаудан басталады. кейіпкер Айжарық тв көріп отырып, диктордың азаттық туралы хабарлағанын естіп қалшылдап кетеді. сенбейді. қалай? рас па? Айжарық қуанышы қойнына симай далаға шығып кетеді. Алматы тыныш. түк өзгермеген секілді. неге бәрі тыныш? неге 200 жыл күткен тәуелсіздікті ешкім дүркіретіп тойламай жатыр деп аз-мұз басы салбырайды.

кейін Айжарық тәуелсіздікті неге кеш алдық деген сұраққа ойланады. әуелі жұрттан дауыс сұрамай, өзін президент қып сайлап алған кісіні мысқылдап, тәуелсіздікті жариялауға асықпағанын сынайды. ал келесі күні желтоқсан көтерілісі болған алаңға кеп назарбаевтың айтқан сөздеріне сенбей, көтеріліс кезінде қайда болғаны туралы ойға кетеді.

роман суреттеуі біртіндеп тарихи оқиғалар бойынша жүріп өтеді. жаңа партия құру, рәміздер, семей облысын құрту, қандастарды қайтару, оппозициямен күрес, астананы ауыстырып, атын қою, диктатура, жер сату, жұмбақ өлімдер, бақай мен шаңырақ оқиғасы, отанды нұрландыру, назарбаевтың туыстары, т.б. дүниелер ашық сипатталған. тек кейіпкерлердің аты басқа.

автор өзін-өзі Айжарық деп атап сипаттайды. онда да өз кейіпкеріне аса қатты акцент қоймайды. бірақ Айжарық маңызды саяси оқиғалар кезінде, тасадан бақылап, қарап отырмайды. кейіпкер басында бір басқа, соңында бір басқа адамға айналады. әуелде тәуелсіздік алдық деген сәттегі Айжарықтың үміті зор, болашаққа сенімі нық, көп нәрседен дәмелі екенін байқаймыз. ал соңында Айжарық бәрінен түңіліп, «айналаның бәрі мақұлбай» деп кіжініп кетеді. ол саясаттағылардың баршасынан сырт айналады. ешкімге сенбейді. тіпті елбасыға да. оны автордың мысқылынан байқау қиын емес.

бір қызығы, автор астана атауы қойылған кезде, «біздің де астана уашиңтон секілді адам атына өзгеруі мүмкін. кімнің есімі қойылатынын болжай беріңіздер» деген ойды айтады. роман жазылған 16 жылдан соң астана нұр-сұлтан деп өзгереді:))))

автор 2003 жылы «Қылкөпір» романын аяқтайды. сын көп болды ма, назарбаев ренжіді ме, жоқ па білмедім.
бірақ 2008 жылы осы романды жалғастырып «Мәңгілік майдан» повесін жазады. онда автор саяси режим құрбандарын сипаттап, диктатура туралы сөз қозғайды.

Күмісбек пен Дәуірбек есімді кісілерді сөз етіп, олардың өлімін «ұлт трагедиясы» деп атайды. «бір адам таққа мінсе, мың туысы атқа мінеді» деп президент інісінің ас та төк тойы мен байлығын санап, тартып алған бизнестерін айтады. тіпті президенттің інісі Мәдина Ералиеваны апатқа ұшыратып өлтірді деп жазады. ақын Арагон Айтбаев деген кейіпкер Шаңырақтағы жұртты жақтаймын деп сотталып кеткеніне өкінеді. айта берсең, романда оқиға тым көп. бәрі сол назарбаев режимінің осал тұстарын сипаттаудан тұрады.

егер тәуелсіздіктен бастап 2000 жылдардағы саясаттан хабары бар адам болса, романдағы аты өзгерген кейіпкерлерді анық таниды. өзіме тәуелсіздік жылдарындағы көп жайттар көмескі көрінетін еді. осы романды 3-4 жыл алдын оқығанда тәуелсіздік, желтоқсан көтеріліс туралы ізденуге жақсы түрткі болды. сондықтан шығарма расымен оқуға тұрарлық.

«балалардың ендігі әні өлім алдындағы сұмдықтай таралды:
— ұр аңды! кес кеңірдегін! ағыз қанын!
осы сұмдық ашкөз, жабысқақ һәм соқыр тілекті тудырды»

* * *

ерекше антиутопияның көрінісі Уильям Голдиңнің «Шыбындар әміршісі» романында кездеседі. қорқыныш пен зорлық, балалардың билік үшін таласы, жалған заңдармен тобырды басқару, моральдың толыққанды жоғалуы – бұның бәрі романда әдемі жеткізілген. автордың өзі бұл романды өте қатты жек көрген. романды қалай жек көрсе, өзін де солай жек көрген.

шығарма не туралы? соғысы уақыты. тірі жан жоқ аралға эвакуацияланған балаларды алып бара жатқан ұшақ құлайды. бірақ ұшақтағы балалар аман қалады. аман қалған балалар аралда өмір үшін күреседі. бірақ бұл күрес ақырында оларды адамдықтан айыра бастады. тартыс көбейіп, балалар нағыз жауыздыққа барады. ральф пен джек тобы боп бөлінген балалар арасында билікке талас, өшпенділік көбейіп, ақырында балалар нағыз қаскөйге айналды. тіпті бір-бірін де аяусыз өлтірді.

шыбындар әміршісі – джектің аңшылар тобы ағашқа іліп қойған шошқаның басы. романдағы кейіпкерлердің бірі саймон шыбындар әміршісімен ойша сөйлескенде, оған шошқаның басы «бұл аралда ешқандай жауыз аң жоқ. нағыз жауыз – сендердің әрқайсыларыңның іштеріңде» дегенді айтады. осыдан соң саймон есі ауысқандай күйге түседі. бастың айтуы рас. әуелде бейшара күйде болған балалар, кейіннен есалаң тобырға айналады.

шыбындар әміршісінің екінші мағынасы – ежелгі еврей мифіндегі сайтанның аты. балалардың сайтаннан қай жері кем?

бір қызығы, автордың бұл оқиғаны соғыс уақытына әкеп қоюы. балалардың өзара шайқасы фонында зеңбіректің атқылауы мен жойқын жарылыстарды бейнелеуі – шығарма басталар-басталмастан автордың жасаған спойлері тәрізді.

түйіндей келсек, ақырында балалар «аман қалдық» деп қуанды. бірақ олардың адамдығынан түк қалмады.