Өз есебім

Қазақстандағы валюта бағамдары: неге рубль тұрақты, ал доллар, еуро мен юань бір бағытта қозғалады?

15 қарашада теңге 31 жасқа толды. Ал бүгін АҚШ доллары валюта айырбастау пунктілерінде алғаш рет 500 теңге биіктігін алған болатын. Қазақстан экономикасы әлемдік процестермен тығыз байланысты, бұл теңгенің шетел валюталарына қатысты бағамында анық байқалады. Алайда, негізгі валюталардың арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Егер доллар, еуро және қытай юані бір-бірімен тығыз байланысты болса, ресей рублі әлдеқайда тұрақты болып келеді. Бұл неге бұлай?

Доллар 🇺🇸 , еуро 🇪🇺 және юань 🇨🇳 : ортақ траектория
Бұл үш валюта өзара тығыз байланыста, себебі олардың бағамдары бірдей факторларға тәуелді:
1. Әлемдік сауда және шикізат нарықтары
Қазақстан теңгесі мұнай экспортына қатты тәуелді, ол валюталық түсімдердің негізгі көзі болып табылады. Мұнай бағасы төмендегенде, теңге құнсызданады, ал доллар, еуро және юань қымбаттайды. 2014 және 2015 жылдардағы девальвация бұл үрдісті айқын көрсетті: мұнай бағасының құлдырауы барлық осы валюталардың күрт қымбаттауына әкелді.
2. Резервтік валюталар
Доллар — әлемдік резервтік валюта, сондықтан ол халықаралық экономиканың негізгі индикаторы болып табылады. Еуро мен юань да доллардың артынан еріп, жаһандық капитал ағынымен тығыз байланысты.
3. Теңгенің девальвациясы
1999, 2009, 2014 жылдарғы теңге курсының төмендеулері, 2015 жылы теңгенің еркін айырбас бағамына өтуі және одан кейінгі әлсіреуі доллар, еуро және юань бағамдарының бірдей өсуіне әкелді.

Рубль 🇷🇺 : аймақтық тұрақтылық
Негізгі валюталардың жоғары корреляциясына қарамастан, рубль салыстырмалы тұрақтылығымен ерекшеленеді. Бұл бірнеше себеппен түсіндіріледі:
1. Қазақстан мен Ресейдің тығыз экономикалық байланысы
Ресей — Қазақстанның ең ірі сауда серіктестерінің бірі. Екі ел де Еуразиялық экономикалық одаққа (ЕАЭО) мүше, мұнда есеп айырысу көбінесе рубльмен жүреді. Бұл жаһандық күйзелістерден қорғап, рубльге "ішкі тұрақтылық" береді.
2. Ұқсас макроэкономикалық жағдайлар
Қазақстан мен Ресей көбінесе бірдей экономикалық мәселелерге тап болады, мысалы, мұнай бағасына тәуелділік. Бұл рубль мен теңге бағамдарының бір бағытта қозғалуына мүмкіндік береді және ауытқуларды жұмсартады.
3. Аймақтық сауда
Қазақстан мен Ресей арасындағы тауар айналымының көп бөлігі рубльмен жүзеге асырылады, бұл сыртқы факторлардың, мысалы, доллар немесе еуро нығаюының әсерін азайтады.
4. Ерекше жағдайлар
Әрине, рубль ірі дағдарыстар кезінде ауытқуға бейім, мысалы, 1998 жылғы дефолт, 2014 жылғы санкциялар немесе 2022 жылғы геосаяси тұрақсыздық салдарынан валюта бағамы күрт өзгерген. Дегенмен, рубль көбінесе 5 теңге аймағында саудаланған.

Қазақстан үшін бұл нені білдіреді?
Доллар, еуро және юань Қазақстан экономикасының жаһандық саудаға, мұнай бағасына және халықаралық дағдарыстарға тәуелділігін көрсетеді.
Рубль керісінше, Қазақстан мен Ресей арасындағы тығыз экономикалық интеграцияның арқасында бір деңгейді ұстайды.

P.S. Кімде-кім теңгенің басқа валюталарға курсын болжағысы келсе рубльдің қозғалысына мұқият болсын.

🔗 Өз есебім — экономика әлеміне қарапайым тілмен жол көрсетуші. Күрделі процестерді түсінгіңіз келсе, жазылыңыз!

Әлем елдеріндегі тамаққа жұмсалатын шығындар: Қазақстан және әлемдік тәжірибе

2022 жылғы деректер негізінде әртүрлі елдерде халықтың жалпы тұтыну шығындарынан тамаққа кететін үлесі айтарлықтай өзгеше екені көрінеді. Айтпақшы, бұл үлестің экономика ғылымында Энгель коэффициенті деген атауы бар. Бұл көрсеткіш елдегі табыс деңгейін, өмір сүру сапасын және тұтынушылық әдеттерді анықтауға мүмкіндік береді. Осы көрсеткіштің Қазақстан мен оның көршілеріндегі және дамыған елдердегі деңгейін 2022 жыл бойынша қолжетімді ақпаратты салыстырайық дедім.

🇰🇿 Қазақстан: Қазақстанда орташа шығындар $5674 құраған, оның $2785-і тамаққа жұмсалды, бұл жалпы шығындардың 49,1%. Бұл отбасылардың шығындарының жартысы негізгі қажеттіліктерге, яғни азық-түлікке бағытталатынын көрсетеді. Мұндай көрсеткіш халықтың азық-түлік бағасына тәуелділігін білдіреді.

🇺🇿 Өзбекстан: Өзбекстанда жалпы шығындар $1329 құрап, оның $617-і тамаққа кеткен, бұл 46,4%. Қазақстан сияқты, Өзбекстанда да халықтың көп бөлігі табысын күнделікті тамаққа жұмсайды, бұл жалпы табыс деңгейінің төмен екенін және тұтынушылық әдеттердің негізінен қажеттіліктерге бағытталғанын көрсетеді.

🇧🇾 Беларусь: Беларусьте орташа шығындар $4166, оның $1320 немесе 31,7% азық-түлікке жұмсалыпты. Бұл көрсеткіш Беларусьтегі табыс деңгейі төмен болғанымен, тұтынушылардың негізгі қажеттіліктерден басқа шығындарға да мүмкіндігі бар екенін көрсетеді.

🇷🇺 Ресей: Ресейде жалпы шығындар $7370 болса, оның $2131-і тамаққа жұмсалған, яғни 28,9%. Ресейдің көрсеткіші Беларусь деңгейінк жақын, дегенмен, жалпы шығын деңгейі 2022 жылы жоғарырақ болған.

🇳🇴 Норвегия: Норвегияда жалпы тұтыну шығындары $30617 жетсе, оның $3805-і немесе 12,4% ғана тамаққа жұмсалады. Бұл елде халықтың жоғары табыс деңгейі бар екенін және олардың тамаққа кететін шығындарының жалпы табыстағы үлесі төмен екенін көрсетеді. Бұл тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейіне және басқа қажеттіліктерді толық қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар екенін білдіреді.

🇺🇸 АҚШ: АҚШ-та орташа шығындар $50,289 құрайды, оның ішінде $3382 немесе 6,7% тамаққа жұмсалады. АҚШ халқының табысы өте жоғары, бұл олардың тұтыну құрылымының толық әртараптанғанын көрсетеді. Азық-түлікке аз мөлшерде ғана шығын жұмсалады, бұл халықтың қаржылық жағдайының мықтылығын көрсетеді.

Жалпы қорытынды

Бұл деректер әртүрлі елдердегі өмір сүру деңгейін және тұтыну құрылымын айқын көрсетеді. Қазақстан, Өзбекстан сияқты елдерде халықтың жартысына жуығы өз табысын тамаққа жұмсайды, бұл олардың басқа қажеттіліктерге мүмкіндіктерінің шектеулі екенін білдіреді. Ал Норвегия мен АҚШ сияқты жоғары табысты елдерде азық-түлікке жұмсалатын шығынның үлесі әлдеқайда төмен, бұл олардың қаржылық мүмкіндіктерінің кеңдігін және тұтыну құрылымының толық әртараптанғанын көрсетеді

Теңсіздік динамикасы

Интернетті ақтарып отырып атақты экономист Томас Пикетти басшылығымен жүргізілген қызықты зерттеуге тап болдым (https://www.nber.org/system/files/working_papers/w23119/w23119.pdf). Олар соңғы ондаған жылдар ішінде түрлі елдердегі табыс пен байлықтың қалай бөлінгенін зерттеген,. Мені АҚШ, Қытай және Франция бойынша берілген деректер қызықтырды.

Зерттеудің негізгі қорытындылары

Теңсіздіктің өсуі
Пикетти және оның командасы 1980 жылдан бастап ең аз қамтылған 50% халықтың табыс үлесі күрт төмендегенін анықтады. Мысалы, АҚШ-та бұл үлес 20%-дан 12%-ға дейін төмендеді, Қытайда да ұқсас динамика байқалады, Францияда тек соңғы жылдары жағдай өзгере бастаған. Бұл жаһандық үрдісті көрсетеді: қоғамның ең кедей топтары табысының үлесі азайып жатыр, солайша байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық өсіп келеді.

Қазақстан және табыс теңсіздігі

Мен Қазақстандағы жағдайды қарастыруды жөн көрдім. Қазақстанның табыс бойынша бөлгендегі халықтың төменгі 40% азаматтарының табыс үлесін көрсететін графикте өзгерістің аздығы байқалады. 2022 жылы бұл үлестің сәл өскені, алайда 2023 жылы қайтадан төмендегені көрінеді. (Қазақстан бойынша деректер Ұлттық статистика бюросы сайтынан алынды).

Матфей әсері: байлар неліктен байи береді?

Бұл деректер алдында қарастылырған Матфей әсеріне сәйкес келеді. Байлар жинақталған активтерінің арқасында табыс пен капиталын арттыруда, ал кедейлерге өз жағдайларын жақсарту барған сайын қиынға соғуда. Осылайша, қоғамдағы ең кедей топтар үшін өз материалдық жағдайын жақсартуға мүмкіндік азайып, теңсіздік күшейе түседі.

Зерттеушілердің ұсынысы

Зерттеу авторлары теңсіздікпен күресу үшін тұрақты шаралар қажет екенін атап өтеді. Ұсынылған шешімдердің ішінде — байлыққа прогрессивті салық салу, аз қамтылған халықты қолдау, білім беру және еңбек нарығындағы реформалар бар. Бұл шаралар ресурстарды қайта бөлуге және әлеуметтік шиеленісті төмендетуге көмектесуі мүмкін.

Мен зерттеушілердің пікіріне қарсы шықпай, Қазақстанда ел бюджетінен әлеуметтік қажеттіліктерге қазірдің өзінде шамамен жартысы жұмсалатынын атап өткім келеді. Осы шығындардың тиімділігін арттыру туралы ойлануға шақырам. Жұмсалып жатқан қаржы халықтың өмірін жақсыға шынайы өзгерту керек.

📊 Қазақстанның 2024–2026 жылдарға арналған республикалық бюджетіне түзетулер

ҚР Қаржы министрлігі алдағы үш жылға арналған жаңартылған бюджет жобасын ұсынды. Жалпы кірістер 20,2 трлн теңге деңгейінде көрсетілген. Кірістер бойынша келесі өзгерістер ұсынылып отыр:

Салықтық түсімдер – 12,7 трлн теңге (бұрын 15,8 трлн теңге).
Салықтық емес түсімдер – 1,4 трлн теңгеге дейін ұлғайтылды (бұрын 361 млрд теңге). Оның құрамына республикалық меншік кірістері (мемлекеттік кәсіпорындардың таза кірістері, мемлекеттік активтер бойынша дивидендтер, мемлекеттік мүлікті жалға беру кірістері); мемлекеттік мекемелердің қызмет көрсету кірістері; айыппұлдар мен санкциялардан түскен түсімдер, сондай-ақ мүлікті заңдастыру үшін алынатын алымдар; мұнай ұйымдарынан түсетін кірістерден басқа, басқа да салықтық емес түсімдер кіреді.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер – 6,1 млрд теңге (бұрын 2,7 млрд теңге). Оған мемлекеттік мүлікті, жерді және материалдық емес активтерді сатудан түскен кірістер пен мемлекеттік резервтен тауарларды сатудан түскен кірістер жатады.
Трансферттер түсімдері – 6,1 трлн теңгеге дейін ұлғайтылды (бұрын 4,1 трлн теңге), бұл тапшылықты жабуға және аймақтық даму мен маңызды инфрақұрылымдық жобаларға қаражат бағыттауға мүмкіндік береді. Оның ішінде 3,6 трлн теңге Ұлттық қордан бөлінеді, оның қосымша 2 трлн теңгесі ел басшысының шешімімен бекітілді.

🔹 Бюджет тапшылығының негізгі себептері (3,6 трлн теңге немесе ЖІӨ-нің 2,7%):

Салықтық түсімдердің төмендеуі – мұнай өндіру көлемінің азаюына байланысты 3,1 трлн теңгеге қысқару күтілуде.
Мұнай секторынан түскен кірістердің жеткіліксіздігі – жоспарланғаннан 1,5 трлн теңгеге төмендеп, 4,5 трлн теңгені құрайды. Бұл Теңізшевройлдың кеңеюінің кешігуіне байланысты.
Трансферттердің ұлғаюы – аймақтық қолдауға және стратегиялық жобаларға Ұлттық қордан қосымша 2 трлн теңге бөлінеді.

Деректерді https://legalacts.egov.kz/npa/view?id=15272403 сілтемесінен тексере аласыз