Baxıtlı SARÍBAEV

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Уйқыға жатқан соң да айтаман.
- Ўай, әжеапа, өкшелериң қанап турыпты ғой.
Қыз еки жилигин сыпырмай киргенин енди уғып:
- Өйбейй! - деди де шөкке түсип отырды. - Жаңа ана кәрада бир түп шеңгелди басып алдым.
Теңел итибар бермей отын пуштарлаўға киристи.
* * *
Ерназарға Гүлзийбаның сол ақсаңқырап, қараңғыда көзден ғайып болғаны, көз алдында суўға сүңгип кеткендей-ақ түйилип, аң-таң. Қыз өзи менен бирге буның ақыл-ҳуўшы, күш-дәрманын қосып әкеткен сыяқлы, я қамшы услаған қолы, я жүўен тутқан қолы ҳәрекетке келмей, әдеўир ўақыт турды да, өзине ҳай берди: "Жаңа жигит болғаннан, жаңа қыз болғаннан сақла деген усы. Бийшара жетим енди қыз болып, балалық ҳәсери менен не қылғанын да билмей кетти-аў"...
Атын изге бурды.
Ол соңғы жыллары, бүгингисиндей бирин-бири қуўған, биринен бири артықмаш ҳәр қыйлы жағдайларға дусласып, бир жағы үзилсе, екинши жағы шым-шытырық болып атырған өрмекшиниң аўындай ойлардың қурсаўында қалмаған еди. Тәғдир шатқан қыйлы-қыйлы ҳәдийселер басының ишинде ҳәр жаққа шертилип, ҳеш қайсысы шешим таптырмай оны ерксиз айдап киятыр. Тек яўмыты арғымақ ғана кешеги жем жеген жерин умытпай оны үйине әкелди.
Есигиниң алдында байлаўлы үш атты көрип, көп ойлардан мажырасы шыққан жигит бирден қәддин тикледи. Бири Асқар бийдиң аты. Ерназарға атақлап жаманлық та, жақсылық та қылмайтуғын бул бий ардақлап келе бермейтуғын еди. "Ҳаа, - деди ишинен. - Жақсы болды. Нурлыбекти ертип келген болса, Гүлзийбаны силтеп жиберейин. Оның сандырақлағанында "палўан" деген сөз бар еди. Меннен соңғы атақлы палўан Нурлыбек. Мен ҳаял алғанман, балаларым бар. Нурлыбектиң басы ашық, еки жетим қосылысса, қандай тең жуптылар..."
Усы ойлар менен ишкерилеп, Асқар бийдиң қасындағы түри бөтен кисини көрип, "Ханның салық өндириўшиси шығар" деп уйғарды өзинше ҳәм барлық ойлары умытылды. Қонақлар менен суўықлаў аманлық-есенлик сорасылды. Ол үйде не таярланып атырғанын билиў ушын тез шығып ылашыққа кирип еди, анасы әлле қашан-ақ бир қойды сойдырып қазанға салдырып атыр екен. Нурлыбек от жағып отыр еди, Гүлзийбаға жибергиси келип турды да, бирден әлле қандай қызғаныш бойын қурсап, үндеместен қайта ишкериледи.
- Асқар аға, Кенесарының елшилери қайда?
- Қайтты.
- Ислери питти ме?
- Питти, бирақ хан олардың көп нәрсесин бизлерден ғәрезли қылып қайтарды.
Ерназар мыйығынан күлди.
- Шеп емес.
Асқар бий бийтаныс хийўалыны бас ўәзирдиң шабарманы деп таныстырды. Ол ҳақыйқат шабарманларға тән кем гәпли екен. Ханнан пәрмансыз аға бийдиң алдында ханнан бийлик пәрманы бар ғарры бийдиң өзин баладай тутыўын жақтырмаса да, пәрўайы пәнсерилик кейип тутып, жамбаслап чай ишип атыр.
Дәстүр бойынша тамақ желинип болған соң, я үйден узатып баратырғанда қонақтан жол болсын соралады.
Ҳәр қыйлы бағытта майда-шүйде әңгимелер даўам ете берди. Ақыры, Асқар бий шыдамады.
- Ерназар иним, - деди ол тамақтан кейин. - Елге жәрия қылынбаған бир тапсырма бар. Тәнҳа хан тапсырмасы. Алдын ала сениң менен ойласыўға келдим.
- Үлкен басыңызды киширейтип келгениңиз ушын миннетдарман, бий аға.
- Кенесарының елшилерине жәрдем бериў, бизлердиң зиммамызға түсип еди, соңынан Хийўа ханына қарсы орыс патшалығы шабыўыл қылады деген хабар алыныпты. Әне, сол орыс шабылыўына қарсы қарақалпақ ләшкерин топлап өзиң басқарыўың керек. Ләшкерим болмас деп ҳаўлықпа, "аға бий"де бас қосқан жигитлериң ереди, ермегенине жәрдем етемиз.
Ерназар бираз ойланып, хийўалы шабарманға көз астынан нәзер таслады. Оның бул гәплерге сирә қатнасы жоқ секилли, узақ жол жүрип шаршағаны ушын көзлерин перделеп, пышықтай уйқылап отыр.
- Асқар аға, бул сизиң ўәдеңиз бе ямаса ханның тапсырмасы ма?
- Ханның тапсырмасы.
- Еки дигирман тасының арасына түскен дән ун болмай қалмайды ғой, бий аға. Биз болсақ тири халықпыз.
- Ҳәр қыйлы қылып жорый бериўдиң кереги жоқ, иним.
Мезбан хийўалыға және бир урланыңқырап нәзер салды. Оның баз-баяғысы.
- Асқар аға, елимизде қанша ашлық, әптадалық, ырасын айтқанда, заманға, ханға көп-көп наразылық бар. Биз орысларға қарсы урысқанда сол ашлықты, сол әптадалықты, заманға, ханға сол наразылықларды қорғап қалыўымыз керек пе?
@BaxitliSaribaev
29. 12

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
- Әкең өлгенде анаң сени үйине таслап, улы Теңелди көтерип келип еди. Сениң атың Гүлзийба ғой-ә?
- Аўа. Оны қайдан билесең?
- Неге билмейин? Сен шынжырма-шынжыр киятырған атқосшылар әўладысаң.
- Сонда неге үкемди "аға бий"ге қоспайсыз?
- Үкең еле жас. Гүлзийба, шыныңды айт, неге өлмекши болдың?
Қыздың жүзи бурыштай қызарып барып, бирден көзлерин жумды:
- Тап шынымды айтайын ба?
- Аўа.
- Ондайды айтамекен?
- Айта бер, мен тисимнен шығырмайман.
- Онда көйлегимди бер.
- Шыныңды айтсаң беремен.
- Билесең бе, мен ашықпан.
- Кимге?
- Айтпайман!
- Ашығыңа қосыла аласаң ба?
- Палкерге пал аштырдым. Әдеўир машақат шегесең, арада жақпас биреў өледи, соннан соң қосыласаң, деди.
- Палға исенсең, неге суўға кетип өлгиң келди? Адам бул дүньяға өлиў ушын келмейди ғой.
- Ерназар аға, неге өйдедиң? Адам өлиў ушын туўылады ғой.
Ерназар сөзден утылса да, қыздың сулыў келбетине тойынбай қарап, талшыбықтай қара бурымларын алақанына салып сыйпалады.
- Гүлзийба-аў, өлими менен киси ҳеш кимнен өш алмайды ғой.
- Ашықлық-әм кисиниң душпаны, дейди. Мен сол душпанымнан өлип-ақ қутылайын дедим.
Ерназар селк-селк күлди, қызда әлле қандай кейип пайда етип, өшестириў мақсетинде оның балалығына күлди.
- Ерназар аға, келиншегиң менен сүйип қосылдың ба ямаса ол сүйди ме? Ашықлық деген қандай болады?
Қыздың батыл сораўы ҳайран қалдырса да, ол жуўап бериўге тартылды. Себеби, устағанлы жуўабы жоқ еди. Келиншегин өзи сүйгенин, я ол сүйгенин билмейди, бирақ дурысын айтқанды мақул тапты.
- Онда жас едим, анам үйлен деди, үйлендим.
- Мениң инимнен басқа ҳеш кимим жоқ.
- Билемен.
Қыз көйлегине қолын созып атыр еди, еңсесине жабылған атжабыў жылысып кетип, сулыў денеси және жалтырады. Ерназар енди өзин туталмады...
Олар ымырт жабылған соң ғана атқа мингесип қайтты. Қыз ерге отырар гезде ғана әлле нәрсени бир аўырсынып еди, қайтып дыбыс шығармады. Ерназардың да тили байланғандай, үнсиз, бирақ екеўиниң де демлери лаплап, айналаны от алдырып жибергендей, жүрек соғыслары әри жийи, әри қатты. Сонда да бир-бирине ҳештеңе деспеди. Қыз ылашығына жақынлаған соң атты тоқтатыўын өтинди де, рахметтиң орнына Ерназардың тикенеклескен мурт басқан ыссы ернинен шорп еттирип бир сүйди де, ерден жылысып түсти.
Ылашығының алдында үкеси Теңел күтип тур екен.
- Әжеапа! - деди Теңелдиң даўысына қуўаныш араласа толқынланып. - Бүйтип кешикпейтуғын едиң ғой?
- Қорқтың ба?
- Еки бузаў өристен қайтқан сыйырларға қашып аналарын емип қойды. Ийелери маған бақырды.
Көкиреги қуўанышлы қыз үкесиниң өсик шашлы басынан сыйпалады.
- Саған азап бергенлерди еле Ерназар аға бийге айтамыз. Ол жазалайды.
- Әжеапа, еситтиң бе, Ерназар аға бий Сайыпназар бийдиң адамлар менен қол алысқанында қолының орнына аяғын усынатуғын әдетин билип, урыпты. Шәрип молланы да урыпты, бүгин падашылар айтысты.
- Еситтим, жаным. Ерназар аға бий күтә-күтә жақсы адам, билесең бе, ол сондай күшли, сондай ақыллы, бул әлемде ондай ақыллы, күшли адам жоқ. Теңел, бизлер аты әпсана Маман бийге атқосшы болған адамның әўладымыз. Бабаларымыз шынжырма-шынжыр атқосшы. Сен-әм Ерназар аға бийге атқосшы боласаң.
- Мени атқосшылыққа алса-дә?
- Алады.
- Бийдиң атқосшылығына көп-көп ақыл керек, дейди ғой.
- Өзим үйретемен саған. Бирақ, сен дым-дым күшли, шыдамлы болыўың керек.
- Қәйтип дым-дым күшли, дым-дым шыдамлы боламан?
- Мениң айтқанымды қылсаң, боласаң.
- Айтқаныңнан шықпайман, әжеапа.
- Билесең бе, өмир деген не? Өмир деген биреўдиң биреўге ышқысы. Ышқы деген не? Ол адамға сулыўлықты, гөззаллықты ашып қоймай, адамды мисли өзгертетуғын нәрсе.
Ол Теңелдиң аўзы ашылып түсинбей отырғанын енди ғана сезип, қысынғанынан және оны қушақлап маңлайынан, ҳәр бетиниң алмасынан, қулақларына шекем сүйип-сүйип алды. - Бул саған ҳәзир керек гәп емес, ойнап айтып атырман. Билип қой, көп киси жақсы көретуғын ийт болғаннан, ҳәмме айбынатуғын арыслан артығырақ, және есте тут, қорқақ нени жоғалтса, ол батыр да болады.
- Бул гәплериңниң мәнисин көбирек түсиндирсе, әжеапа.
- Аш болған шығарсаң, баўырым, ҳәзир отын әкел, қазанды атландырып жиберип айтайын.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
28. 12

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Әлленемирде "жетим қыз" намасына шыңқобыз шертти. Және бир гезде ыңылдап қосық айтты.
Шарқ ийирип шалалмадым, жеңгежан,
Оң ийнимди алалмадым, жеңгежан.
Анаў сүйген палўанымның отаўы,
Жүрексинип бара алмадым, жеңгежан!...
Даўыс оғада нәзик, жағымлы. Ерназарға қосылып пүткил әлем таңланғандай, айнала жым-жырт, шарқылдасқан тоғай шымшықларының үни өшти, жағаға шырпылдасып урып турған дәрья толқыны бирден семди. Бир жерде тоқтаса жер тепсинип, суўлығын ғашыр-ғашыр шайнайтуғын Ерназардың яўмытысы да қайшы қулағын тикирейтип, шекшийип қалды.
Қыздың:
- Хош, жалғыз ермегим, шыңқобызым, - дегени сол, суўға бир нәрсе шомп етти.
Ерназар "Бийшара қыз шыңқобызын неге таслап атыр екен?" деди де, әлле қандай түсиниксиз сырды сырттан бақлағысы келип, қамыс арасынан сығалады, бирақ ҳештеңе көрмеди.
Қыз және зарланды... Гәплерине қарағанда ол жетим, өзинен үлкен ҳәм атақлы жигитти сүйген, сүйген жигити оны түсинбейди, хабар алмайды. Соған аҳ шегип, бул дүньяға нашар қылып жаратқан қудайға налыс қылып жылады, ашықларға ҳүрмет жоқлығына, дүньяда бир-биреўге мүриўбет кемлигине, биреўди биреў түсинбейтуғынына күйинди. Және де даўысын күшейтиңкиреп биреўлерди мудамы жарлы, жетим, екиншилерди мудамы бай етип, биреўлерге күлки, екиншилерге көз жас берип қойған қудайды аямай ғарғады, өз сөзлеринен өзи қорққандай бирден дүнья менен хошласты:
- Хош, дүнья, хош, қуяш! Хош, гүзги жапырақлар, мен де сизлер усап солыйман! Хош, мениң шашларымды желпиген самал, хош, палўан!
Ол усыларды айтыўы мәттал, суў бирден шамбыр етти...
Ерназар ҳаўлыққанынан атын қамшылап жиберип шамбырлаған жерге келсе, бир қыз қоллары зорға көринип суўға шүмип баратыр. Ол ойланып турмай ат үстинен өзин суўға атты да, қызды тутып бир қолына көтериўи менен бир қыялап жүзип жағаға шығарды.
Суў әлле қашан суўыған еди, қыз жағада тислерин тислерине урып қалшылдап жатты.
Ерназар жас қыздың аязлап кеселге шатылыўынан қорқып, оны ес-түссиз деген пәм менен суў-суў көйлегин шешип еди, өмиринше жалаңаш нашарға нәзери түспегендей өз үстиниң суўы сорғалаған күйинде ағаш болып сәррийди. Қыздың аппақ порықтай сулыў денесине төңкерилген жуп кеседей қос мәммеси, уят бийлеп қымсырылған қоллары астына сыймай, ушлары пискен жигилдик жийдедей қызарып суп-сулыў болып атыр. Бул гөззаллыққа Ерназардың тула бедени қызып, оны сүйип-сүйип алғысы келди, бирақ неликтен де күшли бир сезим ҳәм бийҳал жатырған қызға аяныш оны иркти.
Рабийбиниң жонылған таяқтай ақ балтырларына үйренген үлкен көзлер, бул қыздың сийреклеў жүн басқан толық ақ балтырларына үйренген үлкен көзлер, бул қыздың сийреклеў жүн басқан толық ақ балтырларын көргенде, ҳеш қашан ойламаған бир гөззаллыққа қосымша айрықша ғайбар күш, ҳақыйқый қыз тулғасын сезип, еркин жойытты да, төмен шөгип қыздың балтырларын жүдә әстен сыйпалады. Оған да қәнәәт етпей бирден аўзын басты да аймалап сүйип, бойын қыздырды. Қыз үсти-үстине оғыды да, ҳештеңе қуспай-ақ көзлерин ашты.
- Ўай, не қылып атырсаң? Көйлегим қайда?
- Сулыў екенсең!
Ерназар басқа дәлил таппай, атының жабыўын сыйырып алды да, қызды соған орап, өз кийимлерин қайта сығып кийди. Атжабыў арасынан қыздың отлы қара көзлери жылтылдап, өмир ушқыны урқанлап жатырыпты.
- Аға бий, мени неге қутқардың? - деди ол бир гезде.
Ерназар жуўап орнына жалаңаш атына секирип минип, демниң арасында әлле қайдан тезекке тутатып қоз әкелди де, айналасынан қуў жыңғыл терип от жақты. Қыздың кийимлерин отқа өзи кептирди, бирақ қайтып бермеди. Қыз сорамай атжабыў арасында отқа абынып, майда бурымларын тарқатып кептириңкиреп, қайта өрип отырып бағанағы сораўын қайталады.
- Аға бий, мени неге қутқардың?
- Суўға қайтып таслаўың қыйын емес, - деди Ерназар мыйығынан күлип.
Қыз оған жуўап ушын мыйық тартқанда, булт астынан ай шығып әлем жақтыланғандай болды.
- Кимниң қызысаң?
- Әкемниң аты Доспан болған.
Қыздың даўыс толқыны ҳәм ҳақыйқатлығын, ҳәм ҳәсиретлилигин билдирип тур, бирақ сыртқы көриниси қуўанышлы сыяқлы.
Ерназарды әлле қандай қыял бийлеп, даўысы қалтыраңқырады.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
27. 12

Кемпир апамды еслеп

Үлкен үйге аўыр мүсийбет түсип,
Көшкен журтқа мегзеп қалды қаңырап.
Жанымды тоңдырар самаллар есип,
Таңларым да атпай қойды жадырап.

Өмиримде орныңыз бар бир бөлек,
Баўыр бастым танығалы есимди.
Базда сиз енсеңиз елжирер жүрек,
Шыға алмай тәсиринен түсимниң.

Сағыныштың жүгин көтериў мүшкил,
Ҳәмдам болып кимлер көтерер бирге?
Ийинлесер жанды аңсайды кеўил,
Билинеди жоқлығыңыз өмирде.

Ҳәммени сағына бермейди инсан,
Сағыныўға арзыр жанлар болады.
Сағыныш жақынлық тымсалы уқсам,
Сиз кетип түсинип жеттим соларды.

Ара-тура келгенимде қыдырып,
"Айналайын" деп қарсылар едиңиз.
Шынында да, ўақыт екен жылдырым,
Гүрсинемиз еске алып енди биз.

Таң сәҳәрден сыйыр саўып, нан жаўып,
Жүргениңиз кетпейди көз алдымнан.
Меҳирли орталық бағышлап заўық,
Берекетли үйге кеўлим талпынған.

Ақшамлары сөзлериңиз елитип,
Жаныңызда кетер едим уйқыға.
Жағымлы ҳаўазды жатсам еситип,
Кеўилим хош болған татлы туйғыдан.

Жақсы күнлеримди көргиңиз келип,
Сүйсиндиңиз бойымды ҳәр көргенде.
Бир жасап қалғансыз етсем еркелик,
Балалыққа қайтқым келер бир демге.

Бүгин жән-жағыма аўдарсам дыққат,
Сиздей баўырманлар өмирде сийрек.
Жақын көргенлерим болып кетти жат,
Аямас адымды атпасам серлеп.

Қарасам сиз услап тутқан буйымға,
Сезилер мийримли көзиңиз бардай.
Қыялымда қайтардайсыз жыйыннан,
Еслетер пал демди қәдирдан дәргай.

Руўхландым басымнан қойсаңыз сыйпап,
Қабарған қолыңыз не деген жумсақ.
Жүрек отаўымда ардақлап, сыйлап,
Ыссы меҳриңизди жасайман аңсап!

26-декабрь, 2024
Бахытлы Сарыбаев
@BaxitliSaribaev

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Жарлылардың бәри ақылсыз бола бермейди.
"Сырттан қарағанда әпиўайы көрингенлерде де қанша-қанша терең сырлар жатады. Ҳәр бир адам өз алдына сан мың сырлы бир дүнья деп ким айтқан еди. Не деген дурыс даналық?... Әттең, буларды қатарға қосып ақылынан пайдаланыў еле қыйын. Ағабийшилер наразылық билдиреди..."
Аўылдан алыслаған сайын ҳәр қыйлы көринислерге тап бола берди. Олай-булай жетелескен жетимлер, қайыр сораған соқырлар, кемпирлер, ғаррылар... Күнде көрип жүрсе де ҳеш елестирмес еди, усы сапары олар оғыры көбейип кеткен секилли. Бир топ жетимниң арасынан күтә арық, жуқа жүзли, биреўи бөлинип келди де, оның алдын кеселеп, таяқтай узын қолын созып, тарамысланған алақанын жайды.
Ерназар бийпарық өтип кете алмай, қалталарын тинтинип-тинтинип ҳештеңе таба алмады.
- Палўан аға, қалтасында қара тийини жоқ киси атқа мине ме?
Бул озбыр минезли балаға Ерназардың аң-таңы шықты.
- Атың ким?
- Кимге ҳештеңе бермей кеткениңизди еслегиңиз келсе, умытпаң, атым Қәллибек.
Ол үнсиз жүрип арманырақ барған соң артына бурылып еди, Қәллибекке дәпинип турған дуғыжым денели биреўди көрип, атын изине бурды:
- Ҳәй, Қәллибекти урмақшымысаң? Кет ары!
- Ерназар аға, - деди Қәллибек. - Бул Муҳаммедкәримниң дийқаны Бектөре аға ғой. Урмайды, тек сизге қарсы сөйлегеним ушын кейип атыр.
Бектөре бойшаңнан келген қара муртлары бар, Ерназар қатарлы жигит еди.
- Бектөре, - деди Ерназар. - Сен туўралы көп еситемен. Қәне, маған айт, қандай даналықлар билесең?
- Ҳеш.
- Даналық деген не?
- Даналық деген қарынның тоқлығы.
Ерназарға Бектөрениң жуўабы онша унамай дым үндемеўи менен жөнине кетти. Былайырақ шығып әўелги ойларына және оралды. Барлық көринислер жүрек-баўырына пышақ суғып, буўынларын қыйқалап баратырғандай, тула бедени зар қақсап иркилди. Ат үстинен бурылып аўыл тәрепине қайта нәзер таслады. Бирден көзге тасланғаны және сол қоқтасынлы отаўлардың алдында қол жайып турғанлар... Жүреги және силикти. "Бул дийўаналық қашан ада болар екен? Бул әптадалыққа ким айыплы?"
Усы сораўлар үстинде әдеўир-ақ бас қатырды. Теңизди жағалап жүрип те сол жөнинде ойлады: "Бабаларымыздан әлле ким "биз жарлылығымызды, ашлығымызды, әззилигимизди жасырып үйренгенбиз..." деп дурыс дурыс айтқан. Базда бизди ҳеш ким аш демесин, деп бар тапқанды қазанға салып қонақ күтемиз... Ашлығымызға усы себепкер ме?... Хийўа ханы себепкер! Айдос баба сол ушын да оған қарсы урыс баслаған. Егер хан өзимизден болса өз халқымызды бүйтип қоярмедик?
Сарайдың ғәзийнеханасын аш-әптадаларға қашшан-ақ бөлип берер едик. Жооқ, Ерназар, хан халықтан жыйнамаса, сарайдың ғәзийнеханасы қайдан толады?
Ол бул сораўларға жуўап табалмай дәрьяның теңизге қуйып атырған жерин тамаша қылып бираз турды. Аты әпсана Маман бийдиң тап усы көриниске қарап айтқанларын анасынан еситкенин еслеп гүбирленди... "Мине, дәрья ҳәм байлық, ҳәм қоқым ысырып әкелип теңизге қуйып атыр. Теңиз таңламайды, не болса да баўырына тартып, бойына үнсиз ғана сиңдирип тур. Теңиздиң усы ҳалын өз халқының тәғдирине теңгерген Маман бий не деген көреген, не деген ақыллы! Ырастан да солай, халқымыз мисли теңиз. Заман басына не салса, соған қайыл, жоқарыдан ашшы ағып келсе де, душшы ағып келсе де қайыл... Пүткил әлем шайпалысқа түсип турғанда усылай бола берер ме екен? Ўах-эй, Грушин менен пүткил дүнья әламаты жөнинде сөйлесиў керек еди. Жер астында не барын излеген алым, не ушын жер үстинде не болатуғынын билмейди?...
Биледи!..."
Атының басын Қаратаў таманға бурды: "Грушин ханға есап бериўге кеткен болса итимал".
Ол усы ойлары менен зәңгилигин қысыңқырап, атын алға айдап баратыр еди, тосыннан қамыслық арасында даўыс еситилгендей болды. Гилт тоқтады. Тым-тырыс. Және жүрди. Және сол даўыс еситилди. Әлле ким жылаған секилли, жоқ, муңлылаў қосық айтып атырған секилли. Атын қылт еттирмей және қулақ түрди. Қыз даўысы. Сыңсығанға усайды. Қай таманда? Самал өрден айдап келип турған даўыс па я жанында-ақ болып, самал өрлетпей турған даўыс па?... Гүбирленеди, оғада түсиниксиз гүбирленеди. Қай тәрептен шыққанын билмей биразға шекем сарсаңы шықты.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
26. 12

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Баласы, ақлығы өлип, шаўлығы Мухаммедкәрим менен турады. Мухаммедкәрим Ерназар менен қатар, "аға бий"ге қосылған палўан жигитлерден.
Ерназар атын солай қарай бурды. Мухаммедкәрим үйинде жоқ екен.
Сақал-шашы қуў пәриндей ақ, бели ғарры тораңғылдай бүкирейген Әбдикәрим жүнсақал еле қуўнақ еди. Өсик қасларын қолы менен көтерип Ерназарды таныды да, тәндар ғана сәлемлести, жол болсын сорады. Ерназар көп иркилгиси келмесе де, аз ғана отырыўға мәжбүр болды. Сөйтип, алысырақтан гәп қозғап, аты әпсана Маман дәўиринен әңгимелер еситиўге келгенин айтты. Ғарры уйпаласқан жүнли арық шекесине қолын басып, бираз ойланды да үн қатты.
- Мен ондайға ҳеш ўақытта қулақ асқан емеспен. Ел көшти - көштим, қонды - қондым. Шаўлығыма да мениң жолымды тут десем қылмай, "аға бий"ге қосылды. Мениңше, басқаларды ойлаўдың, кисиниң тәғдирине араласыўдың кереги жоқ. Бәри саўлыққа зыян. Адам узақ жасаўы тийис.
Ерназар оған "өзиникинен басқа тесик билмейтуғын гөртышқан болып узақ өмир сүриўдиң не кереги бар?" дейжақ бола жазлап, өзин әрең иркти де, ғарры менен тез хошласып атланды.
Оның кеўли теңиздей толқынланып, бурқасынлап баратырып, аўыл шетинде Мамыт бийдиң ат үстинде сөгинип атырғанын еситип, оның атының аяқларын қушақлап жатырған жарлы аўылласы Ғарғабай менен ҳаялын танып, қайрылды да, Мамыттың қолынан атының жылаўын күш пенен жулып үнсиз жетелеў менен былайырақ шығарып тоқтады.
- Бундай бийшараларды және азаплап, қорлағаныңды көрсем, аямай мойныңды үземен.
Әлжуўаз Мамыт бий оның қара күшине төтепки бере алмайтуғынын билсе де бос қалмады.
- Ким салығын төлемесе, ким өндириўге қарсы болса, Хийўа ханы соның мойнын ғана үздиреди.
- Байлар менен барлардан жыйна, өзиңнен ал.
Мамыт қарсыласа алмай, тек басын шайқаў менен қалды.
Ол сол жедели менен қаттырақ ат айдап тоғайға енисе берген гезде, және бир көриниске тап болып, мыйық тартты: Сержан байдың хызметкери Рузмет ешек үстинде бир арқа отынды арқасына тырмышлап таңып, қосық айтып киятыр.
- Ерназар аға, ассаламу әлейкум, - деди ол алысырақтан даўыслап. - Күлмеңиз, бул байға жағады. Өткен сапары Мәўлен сарының сәўселим иниси Рүстем екеўимиз отынға барып едик. Рүстем тап усы мендей болып келгени ушын оны ақыллы деп мақтады. Ешекке бастыра отын артып изинен пияда келгеним ушын мени ақылсыз деди. Енди байдан мақтаў сөз еситиў ушын сәўселимниң қылығын етип киятырман.
Ерназар зәҳәрли мырс етти.
- Аға, сизден бир өтинишим бар еди, айтайын. Басыңызға мәртебе қараса, мени атқосшылыққа алыңыз-ә?
Рузметти сәўселим деген ой Ерназарға енди келип, күлкисин әрең басып сөйледи:
- Атқосшылық қара дийқан болыўдан, отыншы болыўдан қыйынлығын билмейсең бе?
- Аға, мен ақмақлар менен тамақ жегеннен ақыллының тас арқалатқанын артығырақ көремен.
Турпаты келискен бул жигиттиң гәпи Ерназарды енди ойланыўға мәжбүрлеп, бетине тигиле қарады.
- Сендей ойлайтуғын, сырласатуғын досларың көп пе?
- Көп. Атқа минерлерде дос аз болса керек?
- Ким айтты?
- Өзим. Бектөре деген жорам да усылай дейди.
- Ақылы бар жигит көринесең.
- Аға, мен сиз бенен жүзбе-жүз сөйлесип көрмегенмен. Бирақ, ел арасында тараған гәп-сөзден даналығыңызды билемен. Мениң күшимди де, ақылымды да дурыс пайдаланатуғын адам керек.
- Ақыллының ақыллыман деўи шәрт пе?
- Терең суўға батып баратырғанның ҳалы барында даўыс бериўи шәрт ғой, аға.
Ерназардың тыңлаўға қызықсынғанын билип Рузмет кеўлин ашты:
- Аға, "аға бий"де Бала Ерназар дегенди қатарға қосыпсыз деп еситтим. Ол Сайыпназар бий менен келип бизиң хожамыздикинде түсленди. Отжаққышы болдым. Бала Ерназар тек бийдиң баласы демесең, еле қам түйнек. Бирақ, Сайыпназар бий муртын таўлап писирип, ертеңги күни оған сени мен писирдим деп айтыў ушын жүр ме деп шамаладым. Сиз сол күни "аға бий"де Сайыпназар бийди сабатыпсыз, егер көрсем сизге усыларды айтайын деп-әм жүр едим, жақсы болды жолыққанымыз.
- Сондағы мақсетиң, мени қорғаў ма?
- Қорғаў мениң қолымнан келмейди, аға. Бирақ, әкеси соқырлардың бәри Гөруғлы бола бермейди, анасы тамбасында туўғанлардың бәри журттан бийик бола бермейди.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
25. 12

Төлепберген Қайыпбергенов
Түсиниксизлер
Роман
Биринши жолдасы - досты, екиншиси - душпаны, үшиншиси - тамашагөйи. Баслаған исиңниң қай дәрежеде алға илгерилеўи я кери кетиўи қайсы жолдасыңның көплигинен ғәрезли. Бирақ, мениң саған бурында да айтқан бир тапсырмам ҳеш қашан өзгермейди. Аты әпсана Маман бийдиң, бийбабаның жығылған туўын қайта тиклеў сениң мойныңда.
Ерназар ақшамғы ахбаратшы Генжемураттың хабарларын еслеп, анасына үлкен көзлерин сүзип телмирди.
- Апа, жән-жақтан еситкенлериме қарағанда бир биз емес, пүткил әлем шайқалыс таўып, ханларға, ел ҳүкимдарларына қарсы көтерилислер көбейген.
- Адамның еситкени билгени емес, билгени көргени емес, не нәрсениң бир тәрепин көргени ел толық көргени емес, улым.
- Олай болса, орыс елатын аралап қайтсамбекен?
- Аты әпсана Маман бий әўеле өз елиниң ойлы-бәлентин билип, оннан соң басқа елатларға барған.
- Түсиндим, апа.
Ана әстен түргелип кетти.
Ерназардың бойы бираз жеңил тартқан секилленип, дастыққа бас қойғаны, далада әлле нәрсеге сөйлеген келиншегиниң даўысын еситип және шоршып түсти. Түни менен де уйқылай алмады. Халқы ушын жақсы-жаман әрманлары түўе, Грушин менен ушырасқанда пайда болған көтериңки ойларын, "аға бий"деги озбырлығының изи неге әкелетуғынын, ҳәтте, өз келешегин умытты. Мийиниң иши ғуўылдап үйленгели бери келиншеги менен арасында қандай сәтсизликлер болса, бәрин көз алдына келтире берди, келтире берди. Бирақ Рабийбини бузықлық қылады дегенге кеўли сирә ярый бермеди. Ақыры, көзлери илинди.
Биринши қораздың даўысына оянып көзин ашты да, ылашықта анасы менен сөйлесип атырған Шоңқының даўысын таныды.
- Моллаға сен неге аз-азлап қарақалпақша қосып оқытпайсаң, ең болмаса намаздың басын "жүзим қублаға, қуллығым қудаға десе болмай ма" деди. Ол ашыўланды. Соннан соң Ерназар аға қызып урды...
Әңгиме Шәрип молла ҳаққында баратырғаны ушын пәрўайы пәнсери болып кийинип, далаға шығып еди, ылашықтың шийи арасынан үлкен үйдеги Ерназардың қыймылын бақлап отырған Шоңқы жуўырып шығып, сәлем берди.
- Ҳа, Шоңқы, аманлық па? - деди Ерназар ериниңкиреп.
- Жаңа Фазылға жолықтым. Ол сени аяп, Сайыпназар бий менен Шәрип молла түнде "аға бий"ден шыға сала Хийўаға кеткенин айтты. Ханға барып арзы етпекши қусайды.
- Не қылыў керек?
Шоңқы Ерназардың даўысынан жақтырмағанлығын аңласа да, мой бермеди.
- Ағайин қолдаўлы болған соң алдын алыўға келгеним.
- Бул ўаққа олар Хийўаға жеткен шығар.
Шоңқы бийпарықлық кейип тутып, ийнин қысты. Иштен Қумар аналық шықты.
- Ҳәй, балам, молла усы ўақытқа шекем не оқытса сонысын оқыта бериў керек еди.
- Әлбетте, - деди Шоңқы. - Молланы пүткил ел дүзете алмағанда, сен дүзетесең бе? Ҳәзир аты қолдаўлы ханнан бәле келеди деп дирилдесип жүрипти.
Ана Шоңқының алдында ишки албырақлаўын билдиргиси келмеди.
- Ерназаржан, шай тайын я сүт ишесең бе? Шоңқы, сен де сүт ишип кете бер.
Шоңқының сүт ишиўге де аўзы босамай Шәрип молланы, Сайыпназарды, мыррық күни зыяпат берген деп, Мәўлен сарыны жаманлаў менен өз руўын мақтай берди. Мамыт бийди Ерназардың жақтырмайтуғынын умытқандай, өз руўласлары қатарында оның аты менен де мақтанды.
Ерназардың жығырданы қайнап Шоңқыны қуўып жибергиси келсе де, өзин зорға иркип, жуўап ғана буйырды:
- Болар, Шоңқы!
Шоңқы кетиўден анасы кирди.
- Балам, аға бий қызбаўы керек еди ғой.
- Мен еле адамларды жақсы билмесем керек.
- Билмегениңди билгениң-әм билгениң, балам. Енди үйде жата бермей, суў бойын жағалап кеўил көтерип қайт.
Қапалық басқан киси суў бойын жағаласа, асқынлаған киси әўлийешиликти араласа маўқы басылып өзине келеди.
Ерназар сәскеге таман далаға шығып, Гөне Үргениште байраққа алған яўмытысын минди.
Аўылдан шығып баратырғанда басына бир ой келди: "Мен ғой аты әпсана Маман бий ҳаққында оғада көп әңгимелер, әпсаналар еситтим, өзиниң өлгенине шама менен жетпис-сексен жылдан асқан жоқ. Не ушын усыншама елатта оны тәнҳа көргенлерден биреўи еле тири емес екен?" Ол ойланып, көп танысларын көз алдына келтирип турды да, пүткил қарақалпақ елатында жасы үлкен ғарры Әбдикәрим жүнсақал дегенди еследи. Ол ҳәзир бир жүз отызға шамаласқан.
(Даўамы бар)
Канал: t.me/BaxitliSaribaev
24. 12