Ағылшын тілінде де, орыс тілінде де өзінің синонимдерін жұтып тынған немесе орынды-орынсыз қолданыла беретін "процесс", "ситуация", "момент", "атмосфера" деген сияқты мағынасы көмескі сөздер баршылық.
Біріздену жолға қойылған глобализация заманында бұл құбылыс қарқынын асырмаса, кеміткен жоқ.
Дәл сол сияқты, "мүмкіндік", деген сөз де "возможность" дегеннің көрінеу аудармасы болғаны басқа сөздерді жұмысынан айырып, ауыздан бездіріп, ешкім болса да оқымайтын әдебиеттің қалың қатпарына тығып бітті. "Мүмкіндік" сөзіне жұлдызым қарсы түгім жоқ.
Тек оны онсыз да жиналыстың хаттамасы сияқты қақсыған құрғақ мәтіндер алды-артынан зорлап жатыр.
Сол байғұсты сайға да, салаға да тыға бермей, тіліміздің контекстіне қарай "мұрша" ("наплыв заказов не дает возможности завершить капитальный ремонт"), "ерік" (отнял возможность самостоятельного выбора), "мұрсат" (не оставил никаких возможностей для перемирия)
тіпті жағдай ("создавать возможности для обучения и развития молодежи"),
тіпті "орай" (не упускал возможности упрекнуть"),
тіпті "сәт" (имел возможность общаться),
тіпті "әлеует, қабілет" ("финансовые/производственные возможности компании"),
тіпті "қайрат", "әл-дәрмен" (" угасают функциональные возможности организма")
тіпті "шама-шарқы" ("надо исходить из собственных возможностей")
тіпті "жер" ("увы, это была твоя возможность сказать правду, но теперь уже поздно"),
тіпті "жол" ("давайте рассмотрим различные возможности рефинансирования") .
Тіпті "реті" ("если будет возможность, лучше, конечно, тебе остаться")
Конекстке қарай басқа да жолдары бар екеніне күмәнім жоқ.
Бұлардың барлығы қарапайым қазақ үшін "мүмкіндіктен" жеңіліп тұрған тұсын айтайын.
Жоқ, мәселе бұларды білмеуде емес. Жаттап алам десең де бас-аяғы жиырма сөзден аспас.
Мәселе мынада — бұлардың бәрі
орысшадан сөзбе сөз ("буын ба буын") аударғанға ыңғайсыз, себебі бұлардың әр қайсысы сөйлемді, кейде тіпті тіркескен сөздерінің құрылымын өзгертіп, кейбірі қасына "бауыр басқан" көмекші сөздерін де қоса ала жүреді.
"реті келсе, ", "шындықты шырылдататын жерің еді", "әл-дәрменнен айрылды", "қайраты қайтты", "шама-шарқыңа қарау керек", "сөйлесудің сәті түскен еді", "орайын мүлт жібермеуші еді", "жағдай жасады", "таңдау еркінен айырды", "мұрша бермеді" т.с.с.
Иә, кейбір тұста, Назгүл ханым айтпақшы, кейбір калька сөздер сөйлемді түсініксіз етеді.
Бұл, әлбетте, қазақи ортада өскен адамды абдыратып, ашуын тудырады.
Бірақ, адамдардың құлағы да, көзі де бұған үйреніп, соңғы кезде ашулану да азайған, яғни калькалар бірізденсе, түсініспеу мәселесі де азая бермек.
Лингвист ретінде, бұл жағдайға
қуанар ма едім. Тек, түсініспеуден де зор өкініш бар.
Ол — сол бірсарынды калькаға малшынған тілдің жалпақ жұртқа қазақтың төл сөзінен гөрі түсініктірек бола бастауы.
Бұдан тілің жұтайды, демек, әр жағдайға тән иірімінен айрылған ойың да соғұрлым олқы болмақ.
Кеше ғана екінің бірі, егіздің сыңары білген сөздер ендігі жерде шаң басқан, тарихи "экзотикаға" айналмақ.
Санам бұл ащы жайтты "табиғи үдеріс" деп қабылдаса да, жүрегім қабылдай алар емес.
Қанша жерден көңілшектіктен безіп, бейтарап лингвист болуға тырыссам да, сөздік қорымыздың еректілді дисфункцияға ұшырап, аударма ісі жаныңды аудагазмға бөлейтін кәсіптен механикалық фрикцияға айналғанын қаламаймын.
#еректілді_дисфункция