I. ЖОҚ, СЕНБЕЙМІН.
Ана заманда өзгеруге қабілетті екіжүзділік деуші еді, мына заманда өзгермей қалуды қасаңдық дейді: шоуға шақырмайды, қыздар қарамайды.
Мына замандағы пысықтық ана заманда пасықтық еді: ертеңіңді ойлап, арзан кезінде кір сабыннан молырақ алып қойсаң, «ар-р-рамсың иә!» деуші еді жұрт. Бойың тапал болса «арамдықтан өспей қалған!» дейді; ұзынтұра болса «арамдығы оқтау болып тіреп тұр» дейді; жоға, орта бойлы да кінәден сау қалмайтын. «Бізбен бірге адас!» деп кеу-кеулейді жұрт: бірақ адасып кетсең - артын ашып күлетін.
Біресе байлықты сыйлайтын, біресе сыйламайтын; біресе билікті мойындайтын, біресе мойындамайтын жұрт арасында жүріп, қайран қалудан да шаршайсың. Анабір, пара алуды да, беруді де білмеген теміржолдағы бір директорды жерледік қайбір жылы. Жұмыстан бір уыс гайка ала шыққан ағайынын ұстатып жіберіп атағы шыққан сол кісі құрметке бөленуі керек еді, мен білсем. Қайдағы, «астапыралла, бәрі қолында тұрғанда қушиған үйіне ең болмаса бір бөлме қосып алмапты!» деп гуледі жұрт. «Орыс боп кеткеннен ақыры дымсыз өлді» десті табытын арқалағандардың өзі.
Сондай-сондайдың арасында жүріп, «онда бұл елге байлар жақпақ екен» деп шешкем. Қайдағы, енді дәулетті кісінің байлығын «елдің көз жасы ғой» деуге көшті сосын дәл баяғы жұрт.
Осылайша, елдің ақырғы сөзін, тұрысатын жерін түсінгенше өмірдің жартысы өтеді де кетеді екен. Масқарасы, елдің ақырғы сөзі, тұрысатын жері болмайды да екен ғой. Адалдық, парасат дегендер сол, «Алпамыс батырдан» ұзамай, кітаптың ішінде қала береді екен. «Кім сенсе — сол ақымақ!» деген ойын екен бұл жұрттікі.
Содан, етек-жеңіңді жинап тірлік қылмасаң, қарасатын жұртың бұл емес екеніне көзің жетеді. Әйтпесе, жетімді жүректің әмірімен емес, сүйекке таңба деп асырап алады екен ағайын. Яки, сынап-мінейтін басқа ру-тайпа болмаса, жетімнің қараусыз қалғаны ештеңе емес, малай қылып алуға бар кей жұрт. Шықпағыр көз бәрін де көріп қойды.
Қырықтан асқанда сөз өтпейтін қасиет сіңетіні қандай жақсы. Осы күні «ауыл», «дархан қазақтың» атынан сөйлейтіндер шығыпты. Көке, кімді алдайсың - мен де елден шықтым ғой! Анау «аппақ халық» дегеннің әншейін — сөз саптау дәстүріне адалдық, сөздің төркіні, орайы кеп қалатын фразеологизм екенін мен алтыға білемін ғой.
Елім, шын келбетіңді көріп отырып, кітапта жазылған қадір-қасиетіңе сенетін адамың мен емес әйтеуір. Әсілі елім, сен тек шіріген байды, күштіні ғана сыйлайсың, мен білемін. Ал мұны жақсы білетін, сондықтан пайдаланатын саясаттың кінәсі екібастан жоқ. «Қолдан келсе қонышыңнан бас!» деген менің сөзім емес әйтеуір.
Ендеше, мәселені кісілік тұрғыдан талқылауды доғарып, тек заң-зәкүннің айналасында әңгіме қусақ.